Trái gùi (hay trái guồi) là loại quả mọc hoang dại trong rừng sâu ở Đông Nam bộ và vùng phía Nam Tây Nguyên. Loại quả dại này trước đây không được nhiều người biết đến nhưng nay lên tầm đặc sản được "săn lùng" với giá khá đắt đỏ theo Dân Việt.
Theo kinh nghiệm của người M’nông, quả gùi có công dụng bồi bổ sức khỏe, thanh lọc cơ thể rất tốt. Ảnh minh họa.
Cây gùi có tên khoa học là Willughbeia cochinchinensis, là loại thực vật có dây leo hóa gỗ mọc hoang dại trong rừng. Ở Việt Nam, cây gùi phân bố chủ yếu một số tỉnh ở vùng Đông Nam bộ và vùng phía Nam Tây Nguyên.
Thông thường chớm hè bắt đầu từ tháng 4, 5 dương lịch một số người M’nông rủ nhau vào rừng tìm hái những quả gùi chín vàng. Cũng từ đó những người đi buôn tập trung đón mua quả gùi của đồng bào dân tộc thiểu số đem bán.
Tuy là cây dại nhưng cây gùi thường to bằng bắp chân người, tỏa ra nhiều nhánh với chi chít cành nhỏ quấn chặt lên các thân cây khác để vươn mình tìm ánh sáng của rừng. Lá gùi mọc đối, chóp nhọn; gân lá nổi rõ ở mặt trên, hoa tập hợp ở nách lá, màu trắng và thường trổ bông vào tháng 2, 3. Quả gùi phát triển từng chùm hoặc đơn lẻ, những quả đơn lẻ sẽ to hơn bình thường.
Những quả qùi khi chín có kích thước to nhỏ khác nhau, có vỏ màu vàng, mỏng bắt mắt.
Tranh thủ lúc mùa vụ nông nhàn, họ mới rủ nhau lên rừng hái quả gùi về bán kiếm tiền nâng cao thu nhập cho gia đình vào thời điểm giáp hạt. Một ngày nếu chịu khó tìm một người cũng hái được từ 10 -15 kg gùi. Tuy nhiên để tìm hái được quả gùi không phải là một việc đơn giản, người ta phải lặn lội vào rừng sâu và phải đối diện với kiến, muỗi vằn và cả con vắt hút máu mới mong hái được nhiều gùi. Vì cây gùi là loài thân dây leo, thường quấn bám vào các thân cây lớn, cao hàng chục mét nên người ta phải trèo lên những cành cao, đu người ra các cành nhánh hoặc dùng móc kéo cành vào gần người hái từng quả, từng chùm một để tránh làm rụng những quả xanh.
Muốn hái được quả gùi đạt tiêu chuẩn người hái phải có kinh nghiệm đi rừng, giỏi leo trèo mới có thể hái được những quả ưng ý, chỉ cần một chút sơ sẩy là có thể rơi từ trên cao xuống đất. Khi đi hái gùi, người ta thường mang theo sợi dây thừng ngắn, một đầu cột ở thắt lưng và đầu còn lại buộc ở thân, cành cây chắc khỏe để bảo đảm an toàn khi thu hái.
Quả gùi có hương vị độc đáo.
Loại quả này tuy giàu dinh dưỡng nhưng những quả gùi non màu xanh nhạt, có rất nhiều nhựa và vị chát, đắng, không ăn được. Quả gùi chín thoạt nhìn người ta có thể nhầm lẫn với quả trứng gà (Lê ki ma) vì hình dáng và màu sắc y hệt. Gùi khi chín có kích thước to nhỏ khác nhau, có vỏ màu vàng, mỏng, khi bẻ ra phần ruột bên trong có những múi như múi mít chứa hạt bên trong. Gùi sau khi hái không giữ được lâu vì chỉ khoảng 4-5 ngày quả sẽ bị hư.
Đây là loại quả có ăn trực tiếp cả vỏ hoặc lột vỏ tùy theo sở thích của người ăn, mỗi kiểu ăn có một cách cảm nhận hương vị khác nhau, khi ăn tránh cắn phải hạt vì hạt rất đắng. Khi ăn, cảm giác đầu tiên là vị chua ngọt, nhưng để lâu một chút ta sẽ thấy vị chua tan biến, còn lại vị ngọt lạ và mùi thơm đặc trưng. Ngoài ra, người dùng có thể xay sinh tố gùi, bỏ thêm một chút đường, hòa quyện cùng đá là sẽ có ngay một ly nước uống thanh mát, sảng khoái cơ thể trong những ngày nắng nóng.
Nhiều người vào rừng hái quả để bán cải thiện kinh tế.
Thông tin trên báo Đắk Nông theo kinh nghiệm của người M’nông, quả gùi có công dụng bồi bổ sức khỏe, thanh lọc cơ thể rất tốt. Rễ và thân cây còn được dùng để làm thuốc sắc uống tốt cho gan, hệ tiêu hóa hoặc dùng ngâm rượu làm thuốc cho phụ nữ mới sinh uống cho khỏe. Cũng theo người dân, không vì lợi ích thế mà họ chặt phá cây gùi, thay vào đó chỉ khi thật sự cần thiết thì họ mới lấy cây gùi về làm thuốc.
Chia sẻ với Saostar về loại quả đặc sản có "1-0-2" này anh Thái quê Bến Tre nói: "Mình nhớ xưa bà con đi rừng hái trái gùi ăn cho vui. Ai cũng bảo nhau phải leo chèo cẩn thận kẻo ngã xuống đất bởi cây thường bám chặt vào các cây khác. Vài năm trở lại đây, thứ quả này được biết tới nhiều hơn nên nhiều người hái về để bán, kiếm thêm thu nhập".
"Quả gùi hiếm, mỗi năm chỉ có 1-2 tháng là hết mùa. Hơn cả nó không bảo quản được lâu, lại có vị chua ngọt hấp dẫn nhiều người tò mò ăn thử nên nhiều người săn lùng về ăn thử", anh Thái nói.
Thời gian qua, người dân miền Tây hiện hái quả gùi rồi bán ngay cho các thương lái với giá 40.000-50.000 đồng/kg. Trên chợ mạng, quả gùi được rao bán với giá lên tới 150.000 đồng/kg.