Đối với người Thái đen xã Hát Lót, huyện Mai Sơn nói riêng và tỉnh Sơn La nói chung, có nhiều lễ cúng như: Cúng bản, cúng mường, cầu cho bản mường bình an, hạnh phúc. Lễ cúng đưa hồn người qua đời lên trời, cúng khi đau ốm, lên nhà mới, đám cưới, mừng cơm mới, cúng vía và giải hạn.
Loại trừ những yếu tố mê tín dị đoan, thì thầy mo đã giúp cho người Thái đen rất nhiều trong việc củng cố đời sống tinh thần, làm tăng niềm tin và nghị lực sống cho mỗi người trước những thử thách của cuộc sống. Đồng thời giúp con người biết hướng thiện, tránh cái xấu, sống hiếu thuận với cha mẹ, vợ chồng chung thủy, biết đối nhân xử thế trong cuộc sống.
Lễ giải hạn của người Thái đen thường được tổ chức từ mong muốn của một gia đình, cá nhân, do trong nhà vừa gặp chuyện chẳng lành, tai nạn, ốm đau... ập đến bất ngờ.
Mổ lợn, mổ gà cúng giải hạn
Người Thái đen có tập quán sinh sống theo các chân núi hoặc ven các bìa rừng nơi có các con suối chảy qua. Họ sống gần gũi với thiên nhiên nên đã sớm hình thành cho mình các hình thái sinh hoạt văn hóa đặc sắc. Từ đó người Thái sớm ý thức được nguồn gốc của mình, đặc biệt là phong tục tập quán. Mặc dù họ đã bỏ nhiều phong tục vì không hợp với thuần phong mỹ tục, nhưng có 1 số phong tục quan trọng vẫn người Thái đen gìn giữ cho đến tận ngày nay, đó chính là tục giải hạn (hay còn gọi là giải xui).
Để chuẩn bị cho lễ giải hạn, người Thái đen phải mổ lợn, gà, xôi, rượu đặt lên mâm cầu cúng.
Đang loay hoay trong guồng quay công việc chuẩn bị bếp núc cho lễ giải hạn, Lò Văn Khánh, bản Lọng Khoang (xã Hát Lót, huyện Mai Sơn) cho hay: Tôi có đứ cháu gái thường hay ốm đau, đã đưa đi chữa trị ở bệnh viện rồi. Tình trạng sức khoẻ cũng đỡ và ổn định, tuy nhiên để yên tâm hơn về mặt tinh thần, tôi đã mời thầy mo về giải hạn nhằm cầu sức khoẻ bình an cho cháu và gia đình. Để chuẩn bị cho lễ giải hạn này, tôi đã mổ lợn, mổ gà và mời anh em họ hàng đến động viên. Tôi biết tổ chức như này sẽ có chút lãng phí, nhưng đây là phong tục tập quán và tâm linh của người Thái chúng tôi đã có từ xa xưa đến nay, nên tổ chức cho yên tâm. Mục đích của gia đình tôi là muốn tổ chức bữa cơm gặp mặt người thân họ hàng là chính.
Tệp gỗ, vòng lạt, tiền mặt đặt ngăn nắp trên vải thổ cẩm của người Thái để chuẩn bị cho lễ giải hạn.
Theo quan niệm của người Thái đen xã Hát Lót, thế giới có ba tầng thông tỏ và giao cảm. Quyết định sự sống trên trái đất là do thế giới hư vô, mà người thường không thể nhìn thấy được. Hồn vía đều trực tiếp hoặc gián tiếp đem lại điều tốt lành hay xấu cho con người. Bởi vậy, việc cầu cúng giải hạn thông qua vai trò của thầy mo là vô cùng quan trọng đối với họ, để tâm thanh thản và đỡ suy tư viển vông về những điều chẳng lành.
Người Thái đen cho rằng, trong cuộc đời mỗi con người từ lúc sinh ra cho đến khi từ giã cõi đời, có rất nhiều lễ cúng giải hạn theo chu trình của đời người: Sinh - bệnh - lão - tử hoặc xui xẻo nhằm mục đích giúp con người có thêm niềm tin để có sức khỏe, may mắn. Có một cuộc sống dài lâu, ấm no, hạnh phúc, hiểu biết về đạo lý và sống có trách nhiệm với cộng đồng.
Bát nhang và trứng gà là 1 trong những món đồ không thể thiếu trong lễ giải hạn và được đặt lên gần bàn thờ nhất.
Trong quá trình tổ chức giải hạn, thầy mo chính là người siêu quyền năng đại diện cầu khấn tổ tiên ban cho sự bình yên, may mắn cho gia đình gặp vận xui, hoặc ốm đau bệnh tật. Ngoài các nghi thức cầu khấn tổ tiên, thì thầy mo còn khuyên bảo con người phải biết sống cho phải đạo làm người. Ngay trong bữa cơm thân mật với gia chủ sau lễ giải hạn, những vị khách tham dự đến gặp mặt chủ nhà chúc tụng sớm tai qua nạn khỏi, mọi chuyện trong gia đình đều thuận buồm xuôi gió. Từ nhận thức về tự nhiên và xã hội như vậy, người Thái đen xã Hát Lót, huyện Mai Sơn từ bao đời nay vẫn khuyên bảo nhau sống có trách nhiệm và chan hòa với cộng đồng, sống hòa thuận.
Thầy mo chùm lên đầu chiếc khăn với nhiều màu sắc hoa văn sặc sỡ, để bắt đầu mo cầu khấn cho gia chủ tổ chức giải hạn.
Cầu mong sức khoẻ, bình an
Trong vô số các phong tục của người Thái đen, tục giải hạn là một trong những phong tục mang ý nghĩa nhân văn, hướng con người về sự bình yên, may mắn, sau thời gian gặp những chuyện không may trong cuộc sống. Người Thái đen họ tin vào những lực lượng siêu nhiêu, quyền năng, tin vào sức mạnh của thần linh. Nếu trong cuộc sống sinh hoạt, lao động bị tai nạn ngoài ý muốn, gặp những chuyện xui xẻo thì thầy mo sẽ là người có quyền năng, đứng ra giải hạn cho họ, để hướng họ có suy nghĩ lạc quan và tin yêu cuộc sống hơn.
Thông thường lễ tổ chức giải hạn của người Thái đen kéo dài khoảng 11 tiếng đồng hồ.
Là 1 trong những thầy mo có tiếng tăm trong bản Lót (xã Hát Lót, huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La), bà Lò Thị Dưng chia sẻ: Tôi hành nghề hơn 10 năm nay, để lễ giải hạn diễn ra thành công trong mâm cúng bắt buộc phải có bát nhang, một chiếc áo của người được giải hạn, đầu lợn, các đĩa thịt lợn, 3 con gà luộc, rượu, đũa, bát con, nhiều vòng trang sức đan bằng tre, thân cây chuối và các sấp tệp gỗ nhỏ tượng trưng cho tiền mặt... Nếu thiếu 1 trong những thứ trên thì lễ giải hạn sẽ không được diễn ra và sẽ bị thần linh trách phạt.
Thông thường lễ giải hạn sẽ kéo dài gần 11 giờ đồng hồ (tức thầy mo sẽ khấn từ sáng cho đến chập tối). Sau khi thầy mo cúng xong, người nhà dọn mâm cỗ cho thầy mo và người cao tuổi. Còn tất cả anh em họ hàng, bạn bè trong bản được gia chủ mời đến ăn cỗ gia đình thì ngồi mâm riêng. Trước khi ngồi vào mâm những người được mời đã chuẩn bị sẵn 1 ít gạo, 1 chai rượu hoặc tiền mặt trao cho gia chủ, để thể hiện sự đồng cảm với gia đình họ. Sau đó, mọi người cùng nhau nâng ly rượu chúc mừng người được giải hạn sẽ gặp nhiều may mắn và khoẻ mạnh.
Các đồ dùng sinh hoạt hàng ngày như: Đệm, xẻng, nồi, niêu, chõ đồ xôi... được gia chủ đặt giữa nhà, để thầy mo cầu khấn may mắn về cho gia đình.
Sau bữa cơm tổ chức mâm cỗ giải hạn, để tỏ lòng thành kính với thầy mo đã giải hạn cho gia đình tai qua nạn khỏi, may mắn, sức khoẻ dồi dào. Gia chủ tổ chức lễ cúng chuẩn bị 1 con gà, 2 gói xôi, 2kg thịt vừa cúng bọc trong lá chuối để thầy mang về nhà. Sau khi tiễn thầy cúng về, cả nhà tiếp tục ăn cơm, uống rượu và chuyện trò vui vẻ bình thường. Bởi người Thái đen quan niệm rằng, sau lễ giải hạn những niềm vui, may mắn trong cuộc sống sẽ đến với họ.
Là 1 trong những vị khách được mời đến tham gia bữa cơm tục giải hạn, anh Lò Văn Dũng, xã Hát Lót, huyện Mai Sơn cho biết: Người Thái chúng tôi tin tưởng rằng, thần linh và tổ tiên đã nghe được những lời cầu khấn và phù hộ cho con cháu thông qua cầu khấn của thầy mo, rồi đây người ốm yếu sẽ trở nên khỏe mạnh để làm việc. Người xui xẻo sẽ gặp nhiều may mắn, an yên.
Tục giải hạn là một một hoạt động tâm linh cao đẹp, được người Thái đen xã Hát Lót tổ chức nhiều, bất kể thời gian nào trong năm. Mang đậm bản sắc riêng biệt của người Thái, đây có thể coi là phong tục tập quán độc đáo bởi hướng con người ta tới cái chân thiện mỹ, rất cần được giữ gìn và bảo tồn trong thời gian tới.