Nhà máy thuỷ điện cổ Cát Cát mang đậm dấu ấn lịch sử hình thành khu du lịch quốc gia Sa Pa

Thuỷ điện cổ Cát Cát - một trong những thuỷ điện đầu tiên ở Đông Dương

Tại bản Mông Cát Cát, nơi có thác Cát Cát quanh năm tung bọt trắng. Ngay tại chân thác là một "nhà hát" giữa bản Mông, tường đá theo lối kiến trúc cổ châu Âu, mặt quay ra suối Mường Hoa, lưng ôm lấy suối Vàng (từ dãy Hoàng Liên đổ xuống), phía trong có sân khấu biểu diễn những tiết mục văn nghệ truyền thống của đồng bào Mông, phục vụ du khách tham quan. Đó chính là Nhà máy Thuỷ điện cổ Cát Cát, theo nhiều tài liệu lịch sử Lào Cai ghi chép lại thì đây là một trong những thuỷ điện đầu tiên ở Đông Dương.

Từ ngày 7/5/2007 đến nay, Chính quyền huyện Sa Pa đã giao lại khu du lịch này cho Công ty TNHH Một thành viên Du lịch Cát Cát quản lý và khai thác du lịch. Trước mỗi tiết mục văn nghệ tại Khu du lịch Cát Cát, người dẫn chương trình lại giới thiệu: "nơi các bạn đang đứng ở đây, là nhà máy thuỷ điện Cát Cát được người Pháp xây dựng từ năm 1925". 

Trước Sân khấu có đặt một hệ thống máy phát điện cổ có ghi kèm dòng chữ "hệ thống máy phát điện nhà máy thuỷ điện cổ". Ngay cửa ra vào của nhà hát có một cây cột điện bằng sắt có gắn tấm gỗ ghi dòng chữ: "Cột điện có từ năm 1925".  

Chị  Vừ Thị Nếnh, thành viên đội văn nghệ bản Cát Cát, thị xã Sa Pa, tỉnh Lào Cai chia sẻ: Chúng em rất vinh dự khi được biểu diễn ở nhà máy thủy điện cổ Cát Cát. Qua đó, mong muốn truyền tải bản sắc văn hóa của dân tộc đến với khách du lịch trong nước và quốc tế.

Để phục vụ cho sinh hoạt và đẩy nhanh tiến độ xây dựng trên khu du lịch Sa Pa, tháng 10/1925, quân đội Pháp đã huy động sức lao động của phu phen và tù nhân để xây dựng đập thuỷ điện Cát Cát. Công suất thiết kế ban đầu của thuỷ điện là 50kw/h, chỉ để phục vụ cho các biệt thự của người Pháp. 

Đến năm 1953, hệ thống máy phát điện của thủy điện Cát Cát đã được chuyển về Yên Bái và nhà máy ngừng hoạt động. Năm 1960, khi người Ba Lan xây dựng Trạm Vật lý địa cầu tại huyện Sa Pa đã nghiên cứu hỗ trợ sửa chữa, khôi phục nhà máy thủy điện Cát Cát. 

Các chuyên gia Ba Lan đã thiết kế và đặt làm một tuabin máy phát mới bên nước sở tại nâng công suất thủy điện Cát Cát lên 100 kW/h cung cấp điện cho Trạm Vật lý địa cầu và một số cơ quan đầu não của huyện Sa Pa (thời đó). Sau đó chuyển giao lại cho xí nghiệp cơ điện Sa Pa, thuộc Ty Công nghiệp Hoàng Liên Sơn có trụ sở ở Yên Bái quản lý vận hành, cấp điện cách nhật theo giờ cho nhân dân cùng sử dụng.

Thuỷ điện cổ Cát Cát - điểm du lịch hấp dẫn du khách

Hiện tại, không gian phía trong nhà máy thủy điện đầu tiên của Đông Dương được tận dụng để làm sàn biểu diễn văn nghệ phục vụ khách du lịch và ngoài ra giữ lại nguyên trạng của nhà máy phục vụ du khách tham quan.

Ông Nguyễn Trung Kiên, Phó Giám đốc Khu Du lịch Cát Cát, thị xã Sa Pa, tỉnh Lào Cai thông tin: Từ khi khu du lịch Cát Cát tiếp quản, chúng tôi đã xây dựng lại theo nguyên bản cũ của người Pháp. Đồng thời, những bộ máy từ thời Pháp vẫn còn chúng tôi bảo quản, gìn giữ, dù nhà máy không còn được hoạt động như trước nữa nhưng giá trị lịch sử vẫn trường tồn theo thời gian.

Trải qua hàng trăm năm thăng trầm của lịch sử, hệ thống nhà máy này nay chỉ còn lại một số di chứng như khung nhà điều hành và nhà ăn của công nhân, phía sau lưng nhà máy có một hệ thống ống dẫn nước rất lớn từ suối Vàng về nay đã hoen dỉ và lấp dưới lớp cỏ dày. Từ thác Cát Cát, lội ngược suối Mường Hoa khoảng 100m, là kè đập nước của thuỷ điện Cát Cát, chỉ còn lại bờ đập bằng bê tông đã bị tháo dở dang. 

Ngoài 2 khung nhà đá sau khi tôn tạo còn tái sử dụng được, thì toàn bộ những hệ thống khác của thuỷ điện nay đã bị phủ lên một lớp đất và cỏ rêu. Hướng tới kỷ niệm 120 năm du lịch Sa Pa, những công trình mang kiến trúc cổ được người dân Sa Pa và du khách đặc biệt quan tâm đó là: Nhà máy thủy điện tại Khu Du lịch Cát Cát, Nhà thờ Đá Sa Pa và Tu viện cổ Tả Phìn. 

Thị xã Sa Pa cũng đặc biệt quan tâm, chú trọng đến việc quảng bá, giới thiệu về những điểm đến mang ý nghĩa lịch sử và dấu ấn thời gian hình thành và phát triển của Khu du lịch Quốc gia Sa Pa.

Bà Hoàng Thị Vượng, Trưởng phòng Văn hóa, Thông tin thị xã Sa Pa, tỉnh Lào Cai cho biết: Thủy điện Cát Cát, đây là một trong những công trình đầu tiên được Pháp xây dựng tại Việt Nam. Đặc biệt là công trình này nằm trên địa bàn thị xã Sa Pa để phục vụ nhu cầu phát triển du lịch của chính quyền Pháp thời kỳ đó. Hướng tới kỷ niệm 120 năm du lịch Sa Pa, hiện khu du lịch Cát Cát đang khai thác các tour du lịch để du khách đến tham quan, trải nghiệm.

Khi biết đến những công trình mang kiến cổ ghi dấu ấn của Sa Pa mờ sương vẫn hiện hữu, tô điểm thêm cho vẻ đẹp của Khu du lịch Quốc gia Sa Pa mỗi chúng ta càng thêm tự hào về một vùng đất đã trải qua 120 năm xây dựng và phát triển với vẻ đẹp mờ sương, mộng mị, đậm đà bản sắc văn hóa các dân tộc đã trở thành một điểm đến hấp dẫn của du khách trong nước và Quốc tế.