Bản Tân Hợp, xã Mường Cơi nằm nép mình bên những ngọn đồi xanh mướt. Bản có 94 hộ và 455 nhân khẩu. Trong đó, có 58 hộ là đồng bào dân tộc Mường. Họ là những cư dân di dời từ vùng lòng hồ thủy điện Hòa Bình từ năm 1988. Mang theo cả ký ức về miền quê có nền văn hóa đậm đà bản sắc. Bên cạnh những tập tục, những quan niệm về đời sống, họ cũng mang theo cả nếp nhà, nếp sống và kiến trúc nhà sàn đặc trưng của dân tộc mình.

Nhà sàn thể hiện sự đoàn kết cộng đồng của người Mường

Họ về nơi ở mới để nhường đất cho thủy điện Hòa Bình và cùng nhau xây dựng bản làng tại đất Sơn La. Những ngôi nhà sàn truyền thống của người Mường được dựng lên từ khoảng năm 1990. Những cây gỗ tốt trên rừng được khai thác đưa về làm cột nhà. Tre nứa làm phên, cỏ gianh lợp nhà. Mọi vật dụng được khai thác hoàn toàn từ tự nhiên.

Ngày trước mỗi khi gia đình nào làm nhà là cả bản cùng chung tay giúp đỡ. Trai tráng lên rừng khai thác gỗ, phụ nữ chặt tre đan phên, đan gianh… Mọi việc diễn ra tuần tự cho đến khi ngôi nhà được hoàn thiện. Mỗi một ngôi nhà được dựng xây là một lần thể hiện sự đoàn kết của bà con người Mường. Điều này đã trở thành nét đẹp văn hóa truyền thống từ bao đời nay.

Ông Đinh Công Huyền (SN 1974), Trưởng bản Tân Hợp, xã Mường Cơi chia sẻ, ngôi nhà sàn là nơi kết nối các thế hệ của người Mường và thể hiện rõ nét đẹp truyền thống của người Mường được gửi gắm vào đó. Người Mường thường chọn nơi đất cao và thoáng để dựng nhà. Lưng tựa núi, mặt ngoảnh ra suối. Mọi vật liệu đều được khai thác từ tự nhiên. Nhà được chia làm nhiều gian, nhưng bao giờ cũng được lấy số lẻ. Gian ngoài cùng bên phải được dành riêng ra làm phòng thờ các cụ tổ tiên.

Nhà chỉ có một cầu thang, mỗi cầu thang được làm từ 5 đến 7 bậc và luôn là số lẻ. Người Mường thích dùng số lẻ để mong sự trường tồn và phát triển. Người Mường không làm bếp trong nhà mà thường làm thêm một trái nhà nữa phía ngoài. Bếp được liên thông với cửa bên hông nhà. Mọi sự sinh hoạt trong ngôi nhà sàn là nơi gắn kết giữa các thành viên trong gia đình.

Ngày nay, khi cuộc sống hiện đại hơn, với sự trợ giúp của máy xẻ, những cột nhà vuông vức, vững chãi dần thay thế, tạo nên một nét giao thoa thú vị giữa truyền thống và hiện đại. Dù hình dáng cột có thay đổi, nhưng cái "hồn" của ngôi nhà sàn vẫn được giữ trọn vẹn. Đó là không gian sống thoáng đãng, mát mẻ vào mùa hè, ấm áp vào mùa đông, gần gũi với thiên nhiên – một ưu điểm mà nhà xây hiện đại khó có thể sánh bằng.

Ngồi bên hiên nhà sàn bà Xa Thị Ai, một người dân trong bản Tân Hợp bồi hồi nhớ lại: "Ngày xưa ở chúng tôi sinh sống ở lòng hồ thủy điện Hòa Bình, nhà nào cũng làm nhà sàn. Di dân lên đây, dù khó khăn nhưng bà con vẫn cố dựng lại nếp nhà của ông bà. Ở nhà sàn nó thoáng, con cháu chạy nhảy vui cửa vui nhà, tối tối cả nhà quây quần bên bếp lửa, tình cảm lắm".

Vật liệu chính để làm nên những ngôi nhà vững chãi này là các loại gỗ tốt như gỗ sông (thuộc nhóm VI), gỗ dâu rừng, gỗ chai và gỗ dổi. Theo kinh nghiệm của người đi trước, để gỗ bền chắc, không bị mối mọt, phải khai thác vào đúng mùa, thường là tháng 10 đến tháng 12 âm lịch, khi cây đã "già" và ít nhựa nhất. Chính nhờ sự kỹ lưỡng trong việc chọn gỗ và kỹ thuật dựng nhà tài hoa của người Mường mà những ngôi nhà sàn có thể tồn tại vững bền qua hàng chục năm, thậm chí cả trăm năm.

Nỗ lực bảo tồn

Sau mấy thập kỷ, những ngôi nhà sàn ở Tân Hợp, vốn được xây dựng chủ yếu trong giai đoạn 1990-2003, đã bắt đầu xuống cấp. Cùng với đó, nguồn gỗ tự nhiên ngày càng cạn kiệt, việc khai thác bị cấm khiến cho việc dựng một ngôi nhà sàn mới trở nên vô cùng tốn kém và khó khăn. Đây chính là thách thức lớn nhất đối với công tác bảo tồn. Một vài hộ gia đình, do nhà cũ đã hỏng hoặc không có điều kiện làm nhà gỗ, đã phải lựa chọn xây nhà xây kiên cố.

Trước thực tế đó, chính quyền địa phương đã vào cuộc. Ông Đinh Công Huyền, Bí thư kiêm Trưởng bản Tân Hợp, cho biết: "Trong các cuộc họp bản, chúng tôi thường xuyên tuyên truyền, vận động bà con giữ gìn nếp nhà sàn truyền thống. Dù việc xây nhà mới là quyền của mỗi gia đình, nhưng chúng tôi luôn nhấn mạnh giá trị văn hóa mà ngôi nhà sàn mang lại".

Nỗ lực này đã nhận được sự hưởng ứng tích cực từ người dân. Thay vì phá đi làm mới, nhiều hộ đã chọn cách tu sửa, nâng cấp ngôi nhà của mình nhưng vẫn giữ nguyên kiến trúc gốc. Họ đánh lại véc-ni cho cột kèo thêm bóng, sửa sang lại cầu thang cho đẹp và chắc chắn hơn, nhưng tuyệt đối không "bê tông hóa".

Ông Đinh Văn Sẳng, dân tộc Mường - một người dân trong bản, tự hào chia sẻ: "Gia đình tôi mới làm lại nhà này được 5 năm, vẫn là nhà sàn thôi. Thích ở nhà sàn quen rồi, nó mát mẻ, thoáng đãng hơn nhà xây nhiều".

Trong nhịp sống hối hả của xã hội hiện đại, nhiều loại vật dụng đã được đưa vào thay thế trong việc xây dựng. Nhưng với bà con người Mường ở Mường Cơi hình ảnh ngôi nhà sàn mộc mạc nằm dưới tán rừng vẫn luôn trong tâm trí. Giữ gìn và bảo tồn nhà sàn truyền thống luôn được chính quyền và nhân dân nơi đây đồng lòng thực hiện.

Ông Hà Văn Hoàng, Phó Chủ tịch UBND xã Mường Cơi khẳng định: "Nhà sàn của đồng bào Mường không chỉ là di sản kiến trúc mà còn là một sản phẩm du lịch tiềm năng. Xã đã có định hướng khuyến khích các bản, đặc biệt là Tân Hợp, bảo tồn không gian kiến trúc nhà sàn gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Chúng tôi sẽ tìm kiếm các nguồn lực, các chương trình hỗ trợ để giúp người dân vừa cải thiện được điều kiện sống, vừa bảo tồn được ngôi nhà truyền thống".

Hướng đi cho tương lai

Câu chuyện ở Tân Hợp cho thấy, bảo tồn không có nghĩa là giữ nguyên hiện trạng một cách cứng nhắc, mà là tìm ra giải pháp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Việc người dân tu sửa, nâng cấp nhà sàn chính là một minh chứng sống động cho thấy di sản vẫn có thể "sống" và thích ứng với cuộc sống hiện đại.

Thực tế, giá trị của những ngôi nhà sàn cũ đang ngày càng được nhìn nhận. Nhiều người từ dưới xuôi, thậm chí các khu du lịch lớn như ở Quảng Ninh, đã tìm về đây để mua lại những ngôi nhà sàn cũ, mang về dựng lại phục vụ kinh doanh du lịch. Điều này cho thấy sức hấp dẫn của kiến trúc nhà sàn Mường là rất lớn.

Để "hồn" nhà sàn Mường không bị mai một, cần có những giải pháp đồng bộ và bền vững hơn. Bên cạnh công tác tuyên truyền, cần có những chính sách hỗ trợ cụ thể về vốn, kỹ thuật để người dân có thể tu sửa, gia cố nhà ở. Đồng thời, việc quy hoạch các bản làng văn hóa du lịch, gắn bảo tồn nhà sàn với phát triển kinh tế từ du lịch cộng đồng là một hướng đi đầy triển vọng. Khi người dân thấy được lợi ích kinh tế từ chính di sản văn hóa của mình, họ sẽ trở thành những người chủ thể tích cực nhất trong công cuộc gìn giữ.

Rời Tân Hợp khi nắng chiều đã ngả bóng, hình ảnh những mái nhà sàn bình yên, vững chãi in bóng trên nền trời xanh biếc để lại ấn tượng sâu đậm. Đó không chỉ là vẻ đẹp của kiến trúc, mà còn là vẻ đẹp của một nền văn hóa đang được trân trọng, gìn giữ và trao truyền, là minh chứng cho sức sống bền bỉ của "hồn" Mường trên mảnh đất Mường Cơi.