Hồn cốt từ những hạt mák lẹ

Một buổi chiều, chúng tôi có dịp về bản Hẹo, phường Tô Hiệu (Sơn La). Trong khoảng sân nhỏ trước nhà văn hóa bản, tiếng cười, tiếng hò reo vang lên rộn ràng.

Những người già tóc bạc, những em nhỏ đang tuổi học trò, những chàng trai, cô gái tuổi đôi mươi,… tất cả cùng tụ hội, xếp thành từng đội, háo hức bước vào vòng chơi Tó mák lẹ.

Giữa vùng nông thôn Tây Bắc, trò chơi dân gian tưởng chừng giản đơn ấy lại mang trong mình sức sống bền bỉ, trở thành sợi dây nối kết cộng đồng người Thái qua bao thế hệ.

Ông Lò Văn Hà, một người gắn bó với trò chơi này từ thuở nhỏ, vừa chuẩn bị mák lẹ vừa chậm rãi kể: Tó trong tiếng Thái cổ nghĩa là chọi, ném, còn mák lẹ là tên một loại hạt của dây leo trong rừng. Người xưa đi rừng hái về, chọn những hạt tròn đều, chắc tay để làm dụng cụ chơi. Từ đó, trò chơi ra đời, rồi được lưu truyền từ đời này sang đời khác.

Thoạt nhìn, mák lẹ chỉ là hạt nhỏ, dẹt, đường kính vài phân. Nhưng trong đôi bàn tay người Thái, nó biến thành một “quả bóng” độc đáo, mở ra một cuộc chơi đầy hứng khởi. Cái hay là mák lẹ vừa giản dị vừa gắn bó mật thiết với đời sống núi rừng, thứ tài sản văn hóa mà thiên nhiên ban tặng.

Không cần đến sân vận động, không cần dụng cụ cầu kỳ, chỉ một bãi đất trống hay khoảng sân văn hóa bản là đủ để người dân quây quần. Trò chơi chia đội, mỗi đội từ 5 đến 7 người, thay nhau bắn mák lẹ bằng ngón tay, bằng mu bàn chân, hoặc tung, bật sao cho chạm trúng hạt đối phương.

Người xem cười vang khi có ai đó bắn hụt, lại hò reo cổ vũ khi một cú bật chuẩn xác khiến hạt mák lẹ văng xa. Ông Lò Văn Hà cho biết thêm: Trong Tó máK lẹ, không chỉ là khéo léo, chính xác mà còn cần sự đồng lòng. Nếu một người bắn trượt, đồng đội có thể tiếp sức, giúp đỡ. Chính điều này đã tạo nên tinh thần đoàn kết rất riêng của trò chơi.

Hơi thở lễ hội nơi bản làng

Trong tiếng vỗ tay giòn giã, bà Lò Thị La, người phụ nữ ngoài 60 tuổi, ánh mắt rạng rỡ: “Chúng tôi già rồi, sức không còn nhiều, nhưng chơi Tó mák lẹ giúp tay chân dẻo dai, tinh thần thoải mái lắm. Hơn cả là được gặp gỡ, giao lưu với bà con".

Còn bà Lù Thị Đôi thì cười hiền: Ngày bé, tôi theo mẹ đi hội bản, thích nhất là xem các anh chị chơi Tó mák lẹ. Giờ đến tuổi này vẫn còn được tham gia, tôi thấy như sống lại tuổi thơ, thấy mình trẻ trung hơn”.

Những em nhỏ trong bản cũng chen vào vòng chơi. Với các em, trò chơi không chỉ mang lại niềm vui mà còn là bài học về sự kiên nhẫn, về tinh thần tập thể những giá trị mà không sách vở nào có thể truyền đạt trọn vẹn.

Ở người Thái, Tó mák lẹ thường diễn ra vào dịp lễ, Tết, khi mùa màng đã thu hoạch xong. Người dân tạm gác lại những lo toan thường nhật để hòa mình vào không khí rộn ràng. Giữa tiếng khèn, tiếng trống, điệu múa xòe, trò chơi như điểm nhấn gắn kết xóm bản.

Không phân biệt giàu nghèo, lứa tuổi, mọi người cùng nhau vui chơi, cùng nhau chia sẻ niềm vui chiến thắng hay tiếng cười khi thua cuộc. Chính ở đó, sự gắn kết cộng đồng càng được nhân lên.

Theo người cao tuổi, Tó mák lẹ không chỉ là trò chơi giải trí mà còn là môn thể thao rèn luyện sự nhanh nhẹn, khéo léo. Đòi hỏi ở người chơi trí thông minh, sự kiên trì và phối hợp ăn ý, trò chơi trở thành một “sân tập” cho tinh thần tập thể, vốn là yếu tố quan trọng trong đời sống cộng đồng người Thái.

Dù thời gian trôi, nhịp sống hiện đại len lỏi vào từng bản làng, Tó mák lẹ vẫn được gìn giữ. Nó không ồn ào như các môn thể thao hiện đại, nhưng có một sức hút riêng, sức hút đến từ bản sắc, từ niềm tự hào về văn hóa dân tộc.

Giữa đất trời Tây Bắc, trò chơi giản dị ấy vẫn sống động, trở thành một phần máu thịt của đời sống tinh thần người Thái. Nó không chỉ là trò chơi, mà còn là “sợi chỉ đỏ” gắn kết các thế hệ, lưu giữ hồn cốt văn hóa, để rồi từ đó lan tỏa những giá trị nhân văn bền vững.