Hết Chá, nét đẹp từ cội nguồn tín ngưỡng dân gian

Khi hoa mơ nở trắng sườn đồi, hoa ban phủ khắp triền núi Tây Bắc, cũng là lúc bà con người Thái trắng ở phường Mộc Sơn (Sơn La) lại náo nức chuẩn bị cho Lễ hội Hết Chá – một trong những lễ hội truyền thống đặc sắc nhất của dân tộc Thái. Đây là dịp để con người hòa mình vào thiên nhiên, bày tỏ lòng biết ơn với đất trời, thần linh, tổ tiên; gửi gắm ước vọng về một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Theo những người cao tuổi trong bản, Lễ hội Hết Chá đã có từ rất lâu đời, bắt nguồn từ truyền thống “tạ ơn thần linh”, những vị thần đã phù hộ cho dân bản vượt qua bệnh tật, khó khăn, bảo vệ mùa màng khỏi sâu bệnh, thiên tai. Đây cũng là dịp để người dân tưởng nhớ tổ tiên, những người đầu tiên đã khai phá đất đai, dựng bản, lập mường.

Tương truyền, Lễ hội Hết Chá gắn liền với một tích truyện cổ của người Thái trắng. Xưa kia, dân bản nghèo khổ, khi đau ốm không có tiền mua thuốc nên thường tìm đến thầy mo, người có thể kết nối với thần linh để cầu chữa bệnh. Khi được khỏi bệnh, họ mang ơn thầy mo và xin được làm con nuôi của ông.

Mỗi năm, đến dịp cuối năm, con cháu lại đến tạ ơn thầy mo. Tuy nhiên, do thời điểm ấy bận rộn chuẩn bị Tết, thầy mo quyết định tổ chức lễ tạ ơn vào tháng Ba âm lịch. Từ đó, lễ hội Hết Chá ra đời, trở thành một sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng thiêng liêng, được gìn giữ và truyền lại qua bao thế hệ.

Trong tiếng Thái, “Hết Chá” có nghĩa là “trả ơn”, “báo đáp”. Lễ hội không chỉ thể hiện lòng biết ơn của con người đối với thần linh, với thầy mo, mà còn là lời tri ân đối với thiên nhiên và cuộc sống.

Lễ thiêng giữa lòng bản làng

Sáng sớm, khi sương vẫn còn giăng trên triền nương, tiếng trống, tiếng chiêng đã vang lên khắp bản. Từng đoàn người trong những bộ trang phục truyền thống rực rỡ sắc màu nối nhau về sân lễ. Trên tay họ là những mâm lễ đầy đặn: cơm nếp, cá suối, rượu cần, trứng luộc, gà trống… tất cả đều thể hiện lòng thành kính dâng lên thần linh và thầy mo.

Ông Vì Văn Phịnh, tổ dân phố Nà Áng, người nhiều năm giữ vai trò chủ lễ, chia sẻ: “Từ xa xưa, Lễ hội Hết Chá có vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của người Thái trắng. Đây không chỉ là nghi lễ tín ngưỡng mà còn là dịp để bà con gắn kết, thể hiện lòng biết ơn trời đất và mong ước cuộc sống tốt đẹp hơn. Nhiều đôi trai gái cũng bén duyên từ chính lễ hội này.”

Phần Lễ của Hết Chá diễn ra trong không khí linh thiêng và trang trọng. Dưới bóng cây cổ thụ, tiếng mo cúng trầm bổng hòa cùng tiếng chiêng, tiếng trống vang vọng. Những thầy mo, với bộ trang phục truyền thống và tấm khăn choàng đầy họa tiết, thực hiện các nghi thức cúng thổ thần, thần cây đa, thần linh và sư phụ Hết Chá.

Nếu phần lễ đậm chất tâm linh thì phần hội lại là bức tranh rực rỡ sắc màu của cuộc sống. Ngay sau nghi lễ cúng, cả bản như bừng lên trong tiếng trống rộn rã, tiếng hò reo náo nức.

Các trò diễn dân gian như đi xúc cá, tập trâu cày ruộng, đi hái rau rừng, đi săn thú… được tái hiện sinh động, vừa hài hước vừa chứa đựng giá trị nhân văn sâu sắc, phản ánh tinh thần lao động cần cù, lạc quan của người Thái.

Không thể thiếu trong lễ hội là điệu xòe vòng, biểu tượng của sự đoàn kết, yêu đời. Trong tiếng chiêng vang rền, các cô gái Thái trong bộ váy đen, áo cóm, thắt lưng sặc sỡ, tay nắm tay cùng trai bản và du khách, hòa mình vào vòng xòe nhịp nhàng, uyển chuyển. Mỗi vòng xòe như một vòng kết nối, kết nối người với người, bản với bản, quá khứ với hiện tại.

Giữ hồn di sản giữa nhịp sống đương đại

Anh Lường Văn Thân, người dân bản Nà Áng, xúc động nói: “Đối với chúng tôi, Lễ hội Hết Chá không chỉ là ngày vui của bản mường, mà còn là dịp để dạy cho con cháu biết trân trọng nguồn cội, yêu quý những gì ông bà để lại. Dù đi đâu, cứ đến tháng Ba, tôi lại trở về dự hội, để cùng dân bản cầu bình an”,

Lễ hội Hết Chá của người Thái trắng đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, khẳng định giá trị lịch sử, văn hóa và sức sống bền vững của lễ hội trong đời sống hiện nay.

Những năm gần đây, chính quyền địa phương luôn quan tâm tới việc bảo tồn và phát huy giá trị của lễ hội. Các nghi lễ truyền thống được phục dựng nguyên bản; nhiều hoạt động giao lưu, trình diễn văn hóa được tổ chức gắn với du lịch cộng đồng, góp phần quảng bá hình ảnh con người, cảnh sắc và bản sắc vùng đất Mộc Châu đến du khách gần xa.

Không chỉ gìn giữ hồn cốt văn hóa của người Thái trắng, lễ hội còn trở thành động lực nâng cao đời sống tinh thần, khơi dậy niềm tự hào dân tộc, thúc đẩy phát triển du lịch và kinh tế địa phương, góp phần thực hiện có hiệu quả chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

Khi vòng xòe đoàn kết kết thúc trong tiếng chiêng, tiếng trống rộn rã, những ánh mắt rạng ngời niềm vui. Lễ hội khép lại, nhưng dư âm của nó vẫn còn vang vọng, như khúc hát ngợi ca cuộc sống, tình người và niềm tin vào tương lai tươi sáng của bản làng vùng cao Tây Bắc.

Lễ hội Hết Chá, không chỉ là một lễ hội, mà là hồn thiêng của núi rừng, là minh chứng cho sức sống trường tồn của văn hóa Thái trắng. Mỗi mùa hoa ban nở, người Thái lại cùng nhau “trả ơn” đất trời, tri ân cuộc sống, và gửi gắm ước vọng về một năm mới no đủ, bình yên.