Chuyện về cây mận tam hoa trên cao nguyên Bắc Hà

Cội nguồn mận tam hoa gắn với cao nguyên trắng Bắc Hà

Cao nguyên Bắc Hà (Lào Cai) từ lâu vốn nổi tiếng bởi "xúng xính" thổ cẩm, lễ hội đua ngựa và hơn cả là đặc sản mận tam hoa. Du khách đặt chân đến Bắc Hà, không ít lần ăn thử trái mận tam hoa trồng ở vùng đất này rồi nhớ mãi. Nhiều người cũng tò mò muốn biết mận tam hoa có nguồn gốc từ đâu?

Để tìm hiểu thêm về nguồn gốc của loại mận này, chúng tôi đã gặp ông Nguyễn Xuân Giang, Trưởng phòng NN&PTNT huyện Bắc Hà để tìm hiểu thêm các tài liệu liên quan đến cây mận.

Ông Nguyễn Xuân Giang, cho biết: Mận tam hoa Bắc Hà vốn có nguồn gốc xa xưa từ thời nhà Đường (Trung Quốc) với tên gọi Shanhua (thường mỗi chùm hoa có ba bông). Loại quả này được trồng nhiều tại tỉnh Quảng Đông (Trung Quốc), sau được di thực về huyện Hoành Bồ (Quảng Ninh) và năm 1972 được mang lên trồng khảo nghiệm tại trại rau quả huyện Bắc Hà bằng phương pháp ghép mắt.

Từ 50 cây ghép ban đầu, qua 6 năm cây mận tam hoa sinh trưởng, phát triển tốt, thích ứng với điều kiện khí hậu đặc trưng ôn đới, đất đai, cho năng suất cao, quả to, mẫu mã đẹp, ăn giòn, ngọt pha lẫn vị chua mát...

Năm 1978, trại rau quả mở rộng diện tích khảo nghiệm lên 0,7 ha, đồng thời xây dựng vườn ươm giống lên 2,2 ha. Đến năm 1985, mận tam hoa được đưa vào trồng đại trà ở thị trấn Bắc Hà và các xã Na Hối, Tà Chải, Bản Phố, Thải Giàng Phố, Lầu Thí Ngài...

Từ năm 1993 - 1998, người dân trồng mận tam hoa liên tiếp được mùa, được giá nên diện tích trồng không ngừng được mở rộng, với diện tích 2.700 ha mận, sản lượng đạt từ 20.000 - 32.000 tấn quả tươi/năm.

Ông Lê Văn Lai, nguyên cán bộ trại rau quả Bắc Hà, nay đã gần 80 tuổi nhớ lại: "Năm xưa vùng đất này chỉ toàn là bông lau, không có đường xá như bây giờ, bà con nông dân rất vất vả để lo sinh kế. Khi huyện Bắc Hà đưa cây mận vào trồng đại trà, nhà nào cũng có hàng chục thậm chí hàng trăm gốc. 

Nhờ cây mận tam hoa mà đời sống của người dân cũng dần được cải thiện hơn. Cứ mỗi độ tết đến, xuân về, cả vùng được phủ một màu trắng tinh khôi của hoa mận. Có lẽ vì vậy mà theo thời gian du khách đến Bắc Hà vào mùa xuân đặt cho vùng đất này cái tên mỹ miều "cao nguyên trắng".

Người tiêu dùng biết đến mận tam hoa Bắc Hà bởi chất lượng quả ngon, ngọt, to đều, đẹp mắt. Giống mận này đem lại năng suất cao cho người trồng khẳng định là loại cây ăn quả số một trên địa bàn huyện, là cây chủ lực xóa đói, giảm nghèo, làm giàu cho nông dân vùng cao Bắc Hà.

Để cây mận tam hoa Bắc Hà không bị mai một

Theo ông Nguyễn Xuân Giang, mặc dù được thiên nhiên ưu đãi, nhưng cây mận tam hoa trải qua gần nửa thế kỷ khai thác nên những ưu điểm vốn có của cây mận tam hoa giảm dần ưu thế do biến đổi khí hậu, đô thị hoá, điều kiện canh tác.

Đặc biệt, những năm 2000, cây mận tam hoa ít được quan tâm chăm sóc, dẫn đến năng suất, sản lượng quả giảm. Bên cạnh đó, cơ sở vật chất dịch vụ kỹ thuật, hỗ trợ sản xuất, công nghệ bảo quản, chế biến và tiêu thụ sản phẩm còn yếu; việc áp dụng các tiến bộ khoa học - kỹ thuật vào thâm canh còn hạn chế...

Chính vì vậy, từ năm 2008 trở về trước, giá bán mận tam hoa bấp bênh, năm mất mùa, mất giá, năm được mùa, mất giá.

Trước thực trạng đó, huyện Bắc Hà đã quan tâm tìm đầu ra cho cây mận tam hoa, từ việc trợ cước, trợ giá, chế biến xi-rô mận, rượu mận, mứt mận... nhưng đều không ổn định. Nhiều hộ gia đình đã chặt bớt những cây mận già cỗi, trồng thay thế bằng cây đào Pháp và một số cây trồng khác… Năm 2008, toàn huyện Bắc Hà chỉ còn khoảng 700 ha mận tam hoa.

Để duy trì và tiếp tục phát triển cây mận tam hoa này, huyện Bắc Hà quyết tâm vào cuộc để cải tạo cây mận bằng việc xây dựng và triển khai có hiệu quả dự án cải tạo mận tam hoa Bắc Hà giai đoạn 2008 – 2010, với hơn 100 hộ dân tham gia.

Dự án cải tạo mận tam hoa chia thành 2 năm để thực hiện, do vậy năm 2008 chủ yếu trồng mới giống mận gốc, thuần chủng thay thế cây mận già cỗi, thoái hóa giống.

Năm 2009 trở đi, tiến hành dự án cải tạo mận bằng phương pháp đốn tỉa, tạo tán, dự án này thực hiện tại thị trấn Bắc Hà, xã Tà Chải, Na Hối.

Nhờ vậy, đến nay toàn huyện Bắc Hà có 350 ha mận tam hoa, sản lượng trung bình ước đạt trên 3.000 tấn/năm. Mận được trồng chủ yếu tại những xã có độ cao trung bình từ 900 - 1.000m so với mực nước biển, như xã Tà Chải, thị Trấn, Na Hối, Bản Phố, Thải Giàng Phố…

Hiện nay, trong vườn của một số hộ dân tại huyện Bắc Hà vẫn còn những cây mận có tuổi thọ gần 40 năm. Ông Vàng Văn Phúc, thôn Na Áng B, xã Na Hối, chia sẻ: Cây mận lâu năm nhất trong vườn của gia đình được bố tôi trồng theo dự án từ năm 1985, đến nay đã gần bốn chục tuổi mà vẫn cho quả đấy.

Cây hiện vẫn tươi tốt nhưng thân đã già cỗi, cũng từ những cây mận đầu tiên đó mà hiện gia đình tôi đã trồng thêm được khoảng hơn 100 gốc mận để có thu nhập từ loại quả đặc sản này... 

"Từ đầu vụ đến nay, gia đình tôi đã thu được khoảng 2 tấn, giá bán cao nhất là được 35 nghìn đồng/kg, cũng có nhiều quả nhỏ bán với giá thấp hơn. Khí hậu năm nay biến đổi khác thường, làm cho mận chín sớm hơn, trùng với đợt mận tam hoa bên Sơn La, nên giá không được cao lắm", anh Phúc bảo vậy.

Thành phẩm từ quả mận tam hoa

Bà Sải Thị Bích Huế, xã Tà Chải, Bắc Hà, cho biết: Cùng với mận tam hoa tươi thì mận sấy dẻo giúp người tiêu dùng có thêm lựa chọn với loại quả đặc sản này.

Trước kia, nhà bố mẹ tôi cũng có mấy nương mận. Tôi lớn lên và được đi học cũng nhờ cây mận. Sau mỗi mùa thu hái, chị em chúng tôi lại được bố mẹ mua cho quần áo, giày dép mới…

"Những năm gần đây, quả mận to thì được giá, còn loại vừa vừa giá thấp trong khi bà con hái không kịp để quả rụng đầy gốc rất lãng phí. Thế nên tôi nghĩ những quả như vậy sẽ chế biến thành sản phẩm khác, tận dụng được những quả đó để tiêu thụ phần nào cho bà con.

Mận tam hoa Bắc Hà dù quả to hay bé thì chất lượng không thay đổi, ăn quả vẫn ngon. Giá mận Bắc Hà không cố định mà tùy thuộc từng thời điểm". bà Sải Thị Bích Huế bộc bạch.

Để giúp bà con có đầu ra ổn định cho sản phẩm mận tam hoa Bắc Hà, bà Huế đã thành lập HTX Quang Tôm. Hiện bà Huế thu mua mận nguyên liệu với giá khoảng 20 nghìn đồng/kg, chọn loại quả to, đều, mẫu mã đẹp thì sấy khô mới được khách hàng ưa chuộng.

Thế nên từ các khâu chế biến HTX đều tuân thủ đúng các quy trình đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm, có công bố chất lượng sản phẩm, nhãn mác rõ ràng… Nhờ vậy đến nay, mận sấy dẻo của HTX Quang Tôm đã được công nhận đạt chuẩn OCOP 3 sao. Đây cũng chính là một trong những cách làm hay, hiệu quả giúp thương hiệu mận tam hoa Bắc Hà vươn xa hơn.