Ở xã Gia Phù (huyện Phù Yên cũ), sau mỗi vụ lúa mùa cũng là mùa nông nhàn, nhiều diện tích ruộng thường bị bỏ không do thiếu cây trồng phù hợp và đầu ra ổn định.

Nhận thấy tiềm năng lớn trong sản xuất nông nghiệp, Hợp tác xã (HTX) Sản xuất và kinh doanh tỏi Phù Yên đã vận động bà con tận dụng ruộng sau lúa để trồng vụ ba với các loại rau màu, cây gia vị, trong đó cây tỏi được xác định là cây trồng chủ lực.

Ông Đinh Văn Bình, Giám đốc HTX Sản xuất và kinh doanh tỏi Phù Yên, xã Gia Phù, tỉnh Sơn La cho biết: Tỏi dễ trồng, thời gian sinh trưởng ngắn, phù hợp với đất ruộng sau vụ lúa mùa. Bên cạnh đó, HTX còn đứng ra liên kết, bao tiêu sản phẩm từ tỏi nên bà con yên tâm sản xuất.

Ban đầu chỉ vài hộ tham gia trồng thử nghiệm, đến nay, HTX liên kết với khoảng 50–70 hộ dân trong và ngoài xã Gia Phù trồng, bao tiêu đầu ra, với diện tích hơn 10 ha, thu mua khoảng 2 tấn tỏi tươi các loại cho bà con nông dân.

Tỏi được trồng trực tiếp trên ruộng lúa sau thu hoạch, vừa tận dụng đất đai, vừa giúp người dân có thêm nguồn thu mà không phải đầu tư lớn về giống, phân bón hay hệ thống canh tác mới.

Theo người dân trồng tỏi ở Gia Phù, tỏi nơi đây có mùi cay nồng, hàm lượng tinh dầu cao. Đặc biệt, giống tỏi cô đơn, loại tỏi chỉ có một nhánh duy nhất, tuy sản lượng không nhiều nhưng lại có giá trị kinh tế cao.

Tỏi cô đơn là một loại tỏi đột biến, không có giống riêng, do thổ nhưỡng, khí hậu cũng như phương thức canh tác hạn chế phân bón để cho củ tỏi không đẻ nhánh, mà từ mỗi thửa ruộng tỏi sẽ chỉ thu hoạch được 20-30% là tỏi cô đơn, còn đâu sẽ là tỏi củ. Chính vì đặc tính hiếm như vậy nên tỏi cô đơn mới có giá trị cao.

Mỗi mùa vụ, HTX thu mua tỏi cô đơn với giá từ 130.000 – 150.000 đồng/kg, cao gấp nhiều lần so với tỏi thường.

Mỗi sào ruộng sau lúa, trồng tỏi không mất nhiều công chăm sóc. Với giá thu mua như hiện nay, bà con có thêm thu nhập từ cây tỏi.

Việc có HTX đứng ra thu mua giúp người trồng tỏi tránh được cảnh được mùa mất giá, không phải lo đầu ra như trước đây.

Không dừng lại ở việc thu mua và bán tỏi tươi, HTX Sản xuất và kinh doanh tỏi Phù Yên xác định chế biến sâu là hướng đi lâu dài để nâng cao giá trị sản phẩm.

Tỏi sau khi thu mua được phơi, sấy đạt độ ẩm tiêu chuẩn, phân loại, đóng gói. Một phần tỏi cô đơn tiếp tục được đưa vào quy trình lên men để sản xuất tỏi đen, trong thời gian khoảng 2 tháng.

Quy trình này đòi hỏi yêu cầu nghiêm ngặt về nhiệt độ, độ ẩm và kỹ thuật. Thành phẩm là tỏi đen cô đơn có vị ngọt dịu, dẻo, giàu các hợp chất có lợi cho sức khỏe, được thị trường ưa chuộng.

Các sản phẩm của HTX đều được kiểm nghiệm chất lượng, đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm. Cùng với đó, HTX từng bước hoàn thiện việc xây dựng bao bì, nhãn mác theo hướng thương mại hóa, phù hợp với yêu cầu của chương trình sản phẩm OCOP.

Hiện nay, các sản phẩm tỏi đen và tỏi khô của HTX đã được công nhận đạt OCOP 3 sao. Các sản phẩm này được chứng nhận OCOP từ năm 2019 và đến năm 2023 được đánh giá, xếp hạng lại, tiếp tục giữ vững chứng nhận OCOP 3 sao.

Trên nền tảng đó, đầu năm 2025, HTX đã nghiên cứu, sản xuất thêm một sản phẩm mới là miến tỏi đen.

Ngay khi đưa ra thị trường, sản phẩm nhận được nhiều phản hồi tích cực từ người tiêu dùng nhờ hương vị đặc trưng, nguyên liệu tự nhiên và hướng đi khác biệt trong chế biến nông sản từ củ tỏi.

Dự kiến trong năm 2026, HTX sẽ tổ chức đánh giá, hoàn thiện hồ sơ và phấn đấu nâng hạng các sản phẩm lên OCOP 4 sao.

Đây được xem là dấu mốc quan trọng trong hành trình xây dựng thương hiệu cho cây tỏi trồng trên ruộng sau vụ lúa ở xã Gia Phù, góp phần khẳng định hướng đi đúng trong liên kết sản xuất, chế biến và phát triển sản phẩm nông nghiệp theo chuỗi giá trị.

Với việc HTX lựa chọn hướng đi phù hợp, như bán hàng trực tiếp tại trụ sở; cung ứng cho các cửa hàng nông sản, điểm du lịch trong và ngoài tỉnh. Đồng thời, tham gia livestream “Chợ phiên OCOP Sơn La”, kết nối với các nhà sáng tạo nội dung, giúp sản phẩm tiếp cận người tiêu dùng ở nhiều địa phương.

Nhờ đó, hằng năm HTX tiêu thụ khoảng 400kg tỏi khô nhiều nhánh; 250kg tỏi khô cô đơn... doanh thu đạt khoảng 150 triệu đồng. Dù con số chưa lớn, nhưng đây là nền tảng quan trọng để HTX và người dân tiếp tục mở rộng sản xuất

Chị Lại Thanh Phương, thành viên HTX chia sẻ: Sản phẩm OCOP giúp chúng tôi làm bài bản hơn, nhìn xa hơn. Khi sản phẩm có thương hiệu, có đầu ra ổn định, bà con mới yên tâm gắn bó lâu dài với ruộng đồng.

Câu chuyện tỏi Gia Phù cho thấy, ở những vùng nông thôn miền núi, chỉ cần chọn đúng cây trồng phù hợp, tận dụng tốt quỹ đất sẵn có, tổ chức sản xuất theo chuỗi và chú trọng thị trường, nông sản địa phương hoàn toàn có thể nâng cao giá trị.

Từ những củ tỏi nhỏ bé trồng trên ruộng sau vụ lúa, nay đã trở thành sản phẩm OCOP, góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập và giữ chân người dân ở lại với nông nghiệp.

Đây cũng chính là mục tiêu mà chương trình mỗi xã một sản phẩm OCOP hướng tới lấy người dân làm trung tâm, lấy đặc sản địa phương làm nền tảng cho phát triển kinh tế nông thôn bền vững.