Nằm giữa miền sơn cước Tây Bắc, xã Mường Khiêng, vùng đất cổ từng mang tên Mường Muổi, một trong 16 châu mường lớn của người Thái từ thế kỷ XV. Đây là nơi hội tụ, gìn giữ không gian văn hóa đặc sắc của các dân tộc Thái, La Ha, Kháng và Kinh.

Trải qua thời gian, mảnh đất nơi thượng nguồn sông Đà vẫn lưu giữ trọn vẹn những phong tục truyền thống, làn điệu dân ca nguyên gốc và tinh hoa ẩm thực núi rừng được truyền qua nhiều thế hệ.

Trong kho tàng ẩm thực ấy, chẩm chéo không chỉ là một loại gia vị, mà được ví như “linh hồn” của bữa ăn vùng cao.

Với đồng bào La Ha, chẩm chéo hiện diện trong bữa cơm thường ngày, trong lễ cưới, lễ hội, mừng nhà mới hay những cuộc sum họp cộng đồng sau mùa nương rẫy. Mỗi gia đình có một cách pha trộn riêng, nhưng công thức gốc vẫn được gìn giữ, trao truyền như một phần di sản văn hóa.

Sinh ra và lớn lên tại bản Ban Xa, ông Quàng Văn Tưởng đã gắn bó từ nhỏ với căn bếp truyền thống của người La Ha.

Ông vẫn nhớ hình ảnh người mẹ cần mẫn rang muối, giã ớt rừng, mắc khén hái từ rừng sâu cùng tỏi, gừng bản địa. Tất cả hòa quyện trong tiếng chày giã đều đặn, tạo nên thứ gia vị “vừa cay, vừa thơm, vừa nồng, vừa đượm” rất riêng của Mường Khiêng.

Trong bối cảnh nhiều món ăn truyền thống đứng trước nguy cơ mai một, gia đình ông Tưởng vẫn âm thầm giữ bếp, giữ nghề.

Chẩm chéo La Ha Mường Khiêng được làm hoàn toàn từ nguyên liệu tự nhiên tại địa phương như ớt, tỏi, gừng, rau mùi, mắc khén… Quy trình chế biến vẫn giữ phương pháp truyền thống rang khô, giã tay, phối trộn theo tỷ lệ riêng, không chất bảo quản, không hương liệu tổng hợp.

Nhờ vậy, sản phẩm có hương thơm đặc trưng của mắc khén, vị cay nồng của ớt rừng, hòa quyện cùng vị mặn dịu của muối.

Khi chấm cùng cá nướng, thịt gác bếp, rau luộc hay xôi nếp nương, hương vị như đưa người thưởng thức trở về với núi rừng Tây Bắc nguyên sơ, mộc mạc mà quyến rũ.

Không chỉ có chẩm chéo, Mường Khiêng còn sở hữu lợi thế lớn từ vùng lòng hồ thủy điện Sơn La.

Sau khi công trình thủy điện hình thành, phần lớn diện tích mặt nước trên địa bàn xã trở thành vùng lòng hồ rộng lớn, tạo điều kiện thuận lợi để phát triển nghề nuôi cá lồng bè. Hiện nay, toàn xã có gần 700 lồng cá đang hoạt động, trở thành một trong những vùng nuôi cá lồng tập trung lớn của khu vực.

Tận dụng lợi thế đó, anh Quàng Văn Tưởng đã lựa chọn cá lăng, loại cá đặc sản của dòng sông Đà làm sản phẩm chủ lực.

Anh Quàng Văn Tưởng, bản Xa, xã Mường Khiêng, chia sẻ: Năm 2017, gia đình tôi được tỉnh Sơn La hỗ trợ kinh phí để đầu tư 21 lồng bằng khung thép chắc chắn nuôi các loại cá lăng vàng, lăng đen, rô phi, trắm đen. Bình quân mỗi năm, gia đình xuất bán khoảng 5–6 tấn cá các loại.

Tuy nhiên, theo anh Tưởng, đầu ra cho cá tươi và giá cả thị trường có thời điểm còn bấp bênh.

“Để đa dạng hóa sản phẩm, gia đình tôi đã đầu tư chế biến cá lăng tươi cắt khúc, hút chân không, hướng tới xây dựng thành sản phẩm OCOP, qua đó nâng cao giá trị và thương hiệu cho cá lòng hồ Mường Khiêng”, anh Tưởng nói.

Cũng theo anh Tưởng, cá lăng là loài cá đặc sản của sông Đà, nổi tiếng với thịt thơm, chắc, ít xương dăm, giá trị dinh dưỡng cao.

Sản phẩm “cá lăng tươi cắt khúc” không chỉ đơn thuần là thực phẩm, mà còn là kết tinh của thiên nhiên lòng hồ, tri thức bản địa của cộng đồng gắn bó với sông nước và khát vọng làm giàu bền vững từ nông nghiệp của người dân địa phương.

Theo báo cáo của UBND xã Mường Khiêng, đến nay, địa phương chưa có sản phẩm OCOP được công nhận, song xã đã và đang tích cực triển khai nhiều giải pháp nhằm hiện thực hóa mục tiêu này.

UBND xã thường xuyên tuyên truyền, phổ biến các chủ trương, chính sách của tỉnh về phát triển sản phẩm OCOP; ban hành kế hoạch thực hiện chương trình OCOP năm 2025; rà soát, hướng dẫn các chủ thể chuẩn hóa sản phẩm và tham gia các lớp tập huấn theo kế hoạch của tỉnh.

Ông Lường Văn Quyết, Chủ tịch UBND xã Mường Khiêng, cho biết: Hiện nay, xã đang tập trung xây dựng 2 nhóm sản phẩm tiềm năng gồm chẩm chéo La Ha và các sản phẩm chế biến từ cá lòng hồ. Đây đều là những sản phẩm có lợi thế rõ nét về nguyên liệu, bản sắc văn hóa và khả năng thương mại.

Chẩm chéo La Ha mang đậm bản sắc ẩm thực dân tộc, nguyên liệu sẵn có, hoàn toàn có thể trở thành đặc sản vùng cao Sơn La khi được chuẩn hóa bao bì, nhãn mác và truy xuất nguồn gốc.

Trong khi đó, các sản phẩm chế biến từ cá như cá hun khói, cá khô, mắm cá… có nguồn nguyên liệu dồi dào từ vùng nuôi cá lồng, phù hợp với xu hướng tiêu dùng hiện đại.
Tuy nhiên, các chủ thể hiện vẫn gặp khó khăn về tiêu chuẩn chất lượng, hồ sơ OCOP, năng lực sản xuất và quảng bá sản phẩm.

Để tháo gỡ, UBND xã đã chỉ đạo các phòng, ban chuyên môn tập trung hỗ trợ chuẩn hóa sản phẩm, nâng cao năng lực quản trị, marketing, ứng dụng công nghệ và đẩy mạnh xúc tiến thương mại, hướng tới mục tiêu đạt chuẩn OCOP từ 3 sao trở lên trong năm 2025.

Từ những căn bếp nhỏ nơi bản làng đến vùng lòng hồ sông Đà mênh mông, chẩm chéo La Ha và cá lăng Mường Khiêng đang từng bước được “đánh thức”, không chỉ để trở thành hàng hóa, mà còn là sứ giả văn hóa, kể câu chuyện về đất, về người và khát vọng vươn lên của đồng bào vùng nông thôn Sơn La.