Loại cây dại nhắc đến là ké đầu ngựa có tên khoa học Xanthium strumarium L. Họ Cúc (Asteraceae).Đông y thường dùng dưới tên thương nhĩ tử. Dược liệu là quả già phơi khô (Fructus Xanthii strumarii).

Thoạt nhìn loại quả này bé tẹo, mọc hoang khắp nơi này hóa ra lại có giá trị kinh tế và giá trị y học đáng kinh ngạc.

Nếu bạn sống ở nông thôn, chắc chắn bạn đã từng ít nhất một lần nhìn thấy loại quả kỳ lạ này. Quả bé như đầu ngón tay, trên vỏ mọc đầy lông gai tua tủa, nhìn từ xa chẳng khác nào những con sâu róm. Người ta gọi chúng là quả ké đầu ngựa.

Quả khi còn non có màu xanh lục, khi chín sẽ có màu nâu sẫm. Ở Việt Nam, đây là loài cây mọc hoang ở vùng trung du, vùng núi và đồng bằng Bắc Bộ từ Nghệ An trở ra. Ngoài ra, cây còn mọc ở châu Mỹ, châu Phi và một số nước châu Á như Trung Quốc.

Ngay từ thời cổ đại, người Hy Lạp đã sử dụng ké đầu ngựa để tạo nên thực phẩm màu nhuộm vàng còn ở các nước Á Đông thì sử dụng làm thuốc chữa bệnh.

Đặc biệt tại xứ Trung, trước đây quả ké đầu ngựa bị nhiều người ghét bỏ, bởi nếu vô tình dính lên tóc, chúng sẽ bám chặt và rất khó gỡ ra. Thời xưa, những bé trai nghịch ngợm thường hái quả và gài lên tóc của các bạn gái.

Có thể nhiều người không biết, toàn bộ cây ké đầu ngựa đều có độc. Tuy nhiên, ít ai ngờ loại quả dại từng bị ghét bỏ và xa lánh này lại là một cây thuốc có giá trị cao. Chúng có thể hỗ trợ giảm căng thẳng, lo âu, giúp hạn chế viêm xoang. Ngoài ra còn có tác dụng điều trị lở loét, mụn nhọt trên da, chống nhiễm trùng...

Ở xứ Trung, ké đầu ngựa khô hiện rất được ưa chuộng và có giá bán hơn 100 NDT (355.000đ)/kg, một phần bởi ké đầu ngựa loại tự nhiên đang ngày càng khan hiếm.

Ở Việt Nam, bạn cũng có thể tìm mua quả ké đầu ngựa khô với giá khoảng 150.000 - 210.000đ/kg.

Theo Đông y, ké đầu ngựa vị ngọt, tính ôn, có ít độc; vào kinh phế, can. Có tác dụng khu phong chỉ thống, trừ thấp sát khuẩn. Dùng trị nhức đầu do phong hàn, viêm mũi, chảy nước mũi, chữa mụn nhọt, mẩn ngứa, đau đầu do phong hàn, chân tay co rút, đau khớp do phong thấp.

Ở châu Mỹ, châu Âu, Lào, Campuchia và Malaysia, cây ké đầu ngựa được dùng làm thuốc với tác dụng làm ra mồ hôi, làm mềm da niêm mạc, lợi tiểu và an thần khá mạnh. Nước sắc của cây được dụng chữa sốt rét mạn tính, khí hư và bệnh về tiết niệu. Trong thử nghiệm lâm sàng, phấn hoa ké đầu ngựa gây hen, viêm mũi và viêm da ở những người mẫn cảm. 

Người ta cho rằng cây chỉ có tác dụng gây dị ứng ở thời kỳ trước khi ra quả. Quả ké đầu ngựa chứa nhiều vitamin C, làm mát và dịu viêm trong y học dân gian và có hiệu quả chữa bệnh đậu mùa. Tro của quả được bôi vào những chỗ đau trên môi niêm mạc miệng.

Ở Trung Quốc, quả được dùng chữa viêm tấy, dầu ép từ quả chữa bệnh về bàng quang, bệnh herpes và bệnh viêm quầng do liên cầu. Lá ké đầu ngựa có tác dụng làm săn, lợi tiểu, làm thay đổi sự dinh dưỡng, chống bệnh gian mai và cũng được dùng trong lao hạch và herpes. Rễ ké đầu ngựa là cất bổ đắng được dùng trị ung thư và lao hạch. Cao rễ được dùng tại chỗ trị vết loét, mụn nhọt, áp-xe.

Lương y Hoàng Duy lân chia sẻ với Sức khỏe & Đời sống về bài thuốc dân gian từ cây ké đầu ngựa:

Trị đau răng: Quả ké đầu ngựa (liều vừa phải), sắc nước, ngậm 10 phút rồi nhổ đi, làm nhiều lần trong ngày.

- Đau khớp: Ké đầu ngựa 8 - 12g. Sắc uống.

- Trị khớp sưng đau: Thương nhĩ, dùng lá, phơi trong râm cho khô, tán bột, mỗi lần dùng 200g, thêm 50g gạo, nấu thành cháo, nghiền nát, trộn thuốc bột làm thành viên. Ngày uống 16 - 20g, lúc đói.

- Trị thấp khớp, viêm khớp: Ké đầu ngựa 10g, vòi voi 20g, lá lốt 10g, ngưu tất 10g. Tán bột, mỗi lần dùng 2 thìa cà phê (8g), hãm với nước sôi, uống ngày 2 lần.

- Trị viêm xoang mũi, ngạt mũi: Nguyên liệu ké đầu ngựa 20g, bạch chỉ 6g, hoàng kỳ 30g, kinh giới 10g, tế tân 4g, gạo tẻ 60g, đường trắng lượng thích hợp. Sắc thuốc lấy nước, cho vào nấu với gạo tẻ, khi cháo được cho thêm đường. Ngày ăn 1 lần, đợt 7 - 10 ngày.

- Trị mụn nhọt: Ké đầu ngựa 10g, kim ngân 20g đóng gói 30g. Ngày dùng một gói, hãm với 500ml nước sôi, uống làm nhiều lần. Trẻ dưới 1 tuổi uống nửa gói.

Mặc dù cây ké đầu ngựa tốt nhưng những người huyết hư gây đau đầu choáng váng, đau mỏi toàn thân không được dùng. Dược liệu có độc nên chú ý liều dùng. Không dùng dược liệu đã mọc mầm.