Mặc áo mới cho sản vật bản địa

Với quyết tâm không để những giá trị bản địa chỉ tồn tại trong lễ hội hay phong tục, mà phải được “gắn sao”, định danh, và sống được bằng cơ chế thị trường.

Ngày 26/4/2019, UBND tỉnh Hòa Bình ban hành Quyết định số 878/QĐ-UBND, chính thức phê duyệt Đề án OCOP giai đoạn 2019–2020, định hướng đến năm 2030.

Ngay sau đó, một hệ thống thực thi được thiết lập nhanh chóng: Ban Chỉ đạo chương trình OCOP cấp tỉnh ra đời, do 1 Phó Chủ tịch UBND tỉnh trực tiếp chỉ đạo; Hội đồng đánh giá xếp hạng sản phẩm OCOP được thành lập, làm đầu mối thẩm định và công nhận sản phẩm mỗi năm. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Sở Nông nghiệp và Môi trường) được giao làm cơ quan thường trực, phối hợp với Văn phòng Điều phối Nông thôn mới tỉnh để tổ chức thực hiện.

Các huyện, xã chủ động thành lập Tổ giúp việc, xây dựng kế hoạch triển khai riêng, gắn với tiềm năng thế mạnh của từng vùng.

Ở cấp huyện, OCOP không chỉ là một chương trình cấp trên đưa xuống, mà trở thành một phần trong kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội hàng năm.

Nhiều huyện như: Cao Phong, Lương Sơn, Tân Lạc, Mai Châu… chủ động vào cuộc ngay từ đầu bằng việc rà soát tiềm năng, tổ chức hội nghị, tập huấn cho các chủ thể là HTX, hộ kinh doanh, doanh nghiệp nhỏ.

Nhiều cán bộ xuống tận thôn bản vận động bà con dệt lại vải thổ cẩm, nuôi lại vịt cổ xanh, trồng lại cà gai leo- những sản vật tưởng chừng đã bị bỏ quên vì không chen chân được vào thị trường.

Cùng với xây dựng hệ thống tổ chức thực hiện chương trình, tỉnh Hòa Bình đẩy mạnh công tác truyền thông. Tỉnh ủy Hòa Bình ban hành nghị quyết chuyên đề, đưa OCOP trở thành một trong những nội dung quan trọng trong xây dựng nông thôn mới nâng cao. Các sở, ngành, hội đoàn thể, đặc biệt là Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, đồng loạt vào cuộc như: Mở lớp tập huấn, lồng ghép tuyên truyền OCOP qua hội nghị, mạng xã hội …

Thông tin từ Sở Nông nghiệp và Môi trường, thời gian qua, tỉnh Hòa Bình đã huy động hàng chục tỷ đồng để triển khai chương trình OCOP. Kinh phí này được sử dụng cho các hoạt động đào tạo, tập huấn về nông thôn mới và OCOP, hỗ trợ chuẩn hóa sản phẩm, xúc tiến thương mại, góp phần nâng cao chất lượng và mở rộng thị trường cho sản phẩm OCOP của tỉnh…

Có thể thấy Hòa Bình đã tạo dựng được nền móng vững chắc: Bộ máy chỉ đạo rõ ràng, vai trò các cấp được phân công cụ thể, ý thức người dân từng bước thay đổi. Đó là bước khởi động cần thiết cho một hành trình dài, nơi mỗi sản phẩm bản địa không còn chỉ là “của quê mình”, mà sẽ mang theo kỳ vọng về một thương hiệu mới- thương hiệu của vùng đất Hòa Bình bản sắc và bền bỉ vươn lên.

Với những bước đi cụ thể, bài bản, từ 16 sản phẩm OCOP được công nhận năm 2019, đến đầu năm 2025, Hòa Bình có 158 sản phẩm đạt sao. Cam Cao Phong được gắn thương hiệu, măng được đưa ra thế giới, thổ cẩm ở Mai Châu được may thành quà tặng du lịch… Và trên hết, là cách người dân quê mình đã đổi thay tư duy sản xuất, học cách gìn giữ bản sắc bằng chính thương hiệu mang tên OCOP.

Nhớ lại trước đây, quả cam Cao Phong chỉ được bày bán ở chợ, 2 bên đường trên đại bàn huyện Cao Phong; tấm vải thổ cẩm của người con gái Thái Mai Châu nằm im lìm trong rương cưới…

Đến nay, những sản phẩm này cũng với hàng trăm sản phẩm khác đều đã khoác lên mình một tấm áo mới: Bao bì gọn ghẽ, nhãn mác rõ ràng, mã QR truy xuất nguồn gốc, sẵn sàng bước vào siêu thị, gian hàng thương mại điện tử, hay thậm chí là container xuất khẩu.

Hành trình ấy không đơn thuần là gắn sao các sản phẩm OCOP, mà là cuộc tái sinh của những giá trị bản địa, nhờ sự thay đổi tư duy sản xuất và cách tiếp cận thị trường của người dân.

Sản phẩm bản địa "bay" ra thế giới

Tiêu biểu là cam Cao Phong - sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý đầu tiên của tỉnh Hòa Bình. Từng là cây làm giàu cho hàng trăm hộ dân, nhưng cũng từng rơi vào cảnh “được mùa, mất giá” vì không kiểm soát được chất lượng và đầu ra.

Từ khi tham gia OCOP, nhiều hợp tác xã như HTX 3T Nông sản Cao Phong (3T Farm) được hỗ trợ xây dựng vùng trồng an toàn, sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, đầu tư bao bì quà tặng cao cấp, gắn mã truy xuất. Sản phẩm cam quà tặng của HTX được xếp hạng 3 sao năm 2019, nâng lên 4 sao năm 2020 và hiện là một trong những sản phẩm chủ lực được đưa đi kết nối tiêu thụ tại nhiều tỉnh, thành phố lớn.

“Việc gắn sao OCOP không chỉ nâng giá trị sản phẩm lên 20–30%, mà còn giúp định vị lại thương hiệu cam Cao Phong trên thị trường trong nước”, Giám đốc HTX 3T Farm Vũ Thị Lệ Thủy chia sẻ.

Một “cuộc chuyển mình thầm lặng” khác diễn ra tại xã Liên Sơn, huyện Lương Sơn- nơi sản phẩm cao cà gai leo của HTX Tuyết Nhi từng chỉ được nấu thủ công trong bếp nhỏ, bán lẻ cho người quen.

Với sự đồng hành của chương trình OCOP, chủ thể được tư vấn hoàn thiện quy trình sản xuất, đầu tư dây chuyền chiết xuất đạt chuẩn HACCP, thiết kế lại bao bì, xây dựng hồ sơ sản phẩm và được gắn 4 sao cấp tỉnh.

Giờ đây, cao cà gai leo của HTX Tuyết Nhi không chỉ xuất hiện trong các chuỗi cửa hàng dược liệu trong nước, mà còn đang được xúc tiến để xuất khẩu.

"Mô hình này kéo theo cả một vùng nguyên liệu mới, người dân các xã lân cận liên kết trồng cà gai leo để cung cấp cho HTX, vừa tăng thu nhập, vừa lan tỏa cách làm OCOP đến cộng đồng", chị Nguyễn Thị Tuyết - Giám đốc HTX Tuyết Nhi tự hào.

Và có lẽ ít ai ngờ rằng, hai sản phẩm OCOP 5 sao đầu tiên của Hòa Bình lại đến từ một loại thực phẩm quen thuộc: Măng nứa khô và măng chua thái sẵn, sản phẩm của Công ty Cổ phần Kim Bôi.

Từng là món ăn dân dã của đồng bào Mường, nay măng được sơ chế, đóng gói, bảo quản và xuất khẩu. Tháng 1 năm 2025, Bộ Nông nghiệp & Môi trường chính thức công nhận hai sản phẩm này đạt chuẩn OCOP cấp quốc gia, mở ra cơ hội chinh phục thị trường nước ngoài và đưa đặc sản rừng núi Hòa Bình ra thế giới.

Những sản phẩm từ măng, cam đến thảo dược… không chỉ được “gắn sao” về hình thức, mà đã thực sự “gắn thương hiệu” cho người dân, cho vùng đất sinh ra chúng. Tuy nhiên điều đáng nói hơn cả là người dân đã bắt đầu thay đổi tư duy, từ “làm để đủ ăn” sang “làm để bán”, từ “hàng quê” sang “hàng hóa có giá trị gia tăng cao”. Đó là nền tảng để OCOP Hòa Bình không chỉ lan tỏa, mà từng bước khẳng định vị thế trong chuỗi nông sản quốc gia, và cả trên thị trường quốc tế.

Ở bản Lác, bản Pom Coọng (Mai Châu), những tấm vải thổ cẩm xưa kia từng được dệt cho con gái làm của hồi môn, nay lại hiện diện trong các hội chợ OCOP, gắn nhãn mác và mã QR, trở thành món quà du lịch được ưa chuộng bởi du khách trong và ngoài nước.

Trong gian bếp nhiều gia đình ở Kim Bôi, những vò rượu cần không chỉ dùng trong lễ hội, mà được đóng chai, dán nhãn, trở thành sản phẩm OCOP 3 sao của huyện, đồng hành cùng du lịch cộng đồng. Đó là minh chứng cho một chiều rất khác của OCOP ở Hòa Bình: Không chỉ là phát triển nông sản, mà là gìn giữ văn hóa bằng thương hiệu.

Hòa Bình là tỉnh có hơn 74% dân số là người dân tộc thiểu số, nơi hội tụ đậm đặc sắc màu văn hóa của các tộc người Mường, Thái, Dao… Với những vùng có truyền thống nghề thủ công lâu đời như Mai Châu, Tân Lạc, Đà Bắc, chương trình OCOP đã mở ra cơ hội để các nghệ nhân gìn giữ và phát triển nghề cổ truyền theo hướng có giá trị kinh tế thực thụ.

Không còn làm ra chỉ để dùng hoặc biểu diễn trong dịp lễ, các sản phẩm thổ cẩm, rượu cần, mây tre đan, nhang thảo dược… nay đã bước vào hành trình chuyên nghiệp hóa: Có thiết kế sản phẩm, có tem nhãn, có bao bì, có định vị thị trường.

Điển hình là nhóm sản phẩm dệt thổ cẩm người Thái ở Mai Châu, do các tổ phụ nữ và hộ gia đình ở bản Lác, bản Văn sản xuất. Dưới sự hỗ trợ của Hội Phụ nữ và chương trình OCOP, các nhóm được tập huấn về quản trị sản xuất, định hướng mẫu mã phù hợp thị hiếu, gắn câu chuyện sản phẩm với du lịch cộng đồng.

Từ khăn, túi, vỏ gối đến quà tặng du lịch, sản phẩm thổ cẩm được giới thiệu trong các hội chợ vùng cao, các sự kiện văn hóa tại Hà Nội và TP.HCM. Nhiều đoàn khách quốc tế khi tới Mai Châu đã chọn thổ cẩm làm quà lưu niệm – một cách để văn hóa bản địa tiếp tục “đồng hành” cùng họ sau chuyến đi.

Hay như ở xã Hợp Tiến (Kim Bôi), sản phẩm mật ong rừng của HTX Green Life không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp đơn thuần, mà là kết quả của mô hình sản xuất gắn với bảo vệ rừng đặc dụng hơn 5.000 ha – nơi có hệ sinh thái tự nhiên cho ong sinh trưởng. Sản phẩm được công nhận OCOP 4 sao, có nhãn mác, mã QR, đạt tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm.

Giám đốc HTX Green Life Đinh Công Nhuần cho biết, điều đặc biệt là HTX được thành lập và vận hành bởi một nhóm thanh niên địa phương, với mục tiêu phát triển kinh tế bền vững và gìn giữ rừng. Sản phẩm được trưng bày tại các điểm giới thiệu nông sản, kết nối với khu du lịch suối khoáng Kim Bôi, từng bước trở thành “đặc sản bản địa” trong hành trình du lịch trải nghiệm.

Những sản phẩm như thổ cẩm Mai Châu, mật ong Hợp Tiến hay rượu cần Mường Vó… chính là câu trả lời sinh động cho một câu hỏi lớn: Liệu một chương trình kinh tế có thể trở thành đòn bẩy văn hóa? Ở Hòa Bình, câu trả lời là có, bởi khi mỗi sản phẩm OCOP mang trong nó không chỉ giá trị thương mại, mà còn là tiếng nói của đất đai, con người, và ký ức cộng đồng.

Không thể phủ nhận những đóng góp thiết thực của Chương trình OCOP vào phát triển kinh tế - xã hội địa phương, nhất là trong việc tạo ra việc làm mới, thu nhập người dân được cải thiện… góp phần kéo giảm tỷ lệ hộ nghèo xuống còn 6,9% vào cuối năm 2024, đạt mục tiêu đề ra với mức giảm bình quân hàng năm là 2,86%.

Ông Nguyễn Huy Nhuận, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường cho hay, từ những thành công đó, Hòa Bình đang tiếp tục đặt mục tiêu cao hơn cho giai đoạn tới. Theo kế hoạch, đến năm 2030 tỉnh sẽ chuẩn hóa thêm 160 sản phẩm OCOP (nâng tổng số lên xấp xỉ 210 sản phẩm) và phát triển mới ít nhất 100 tổ chức kinh tế OCOP…