Lễ hội Mừng cơm mới – Nét văn hóa đặc sắc của người Khơ Mú

Lễ hội Mừng Cơm mới, hay còn gọi là Giát Hả Mả Mía, một nghi thức truyền thống thiêng liêng và độc đáo, phản ánh rõ nét văn hóa lúa rẫy và tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Khơ Mú ở Mường Kim.

Người Khơ Mú ở Mường Kim sống quần tụ tại các bản Thẩm Phé, Noong Ỏ, Noong Ma. Cuộc sống của họ gắn liền với nương rẫy, với những món đồ làm từ tre, trúc. Lễ hội Mừng cơm mới là minh chứng sống động nhất cho nếp sống văn hóa ấy. Đó cũng là lúc cả bản làng cùng dâng lên tổ tiên những hạt cốm mới là tinh túy sau một vụ mùa vất vả.

"Cứ xong mùa gặt là chúng tôi lại rục rịch chuẩn bị cho Lễ hội Mừng Cơm mới. Đây không chỉ là lễ cúng, mà còn là dịp để con cháu báo hiếu với ông bà, tổ tiên, tạ ơn trời đất đã cho mưa thuận gió hòa" - ông Hoàng Văn Sinh, ở bản Thẩm Phé chia sẻ.

Theo ông Sinh, lễ hội không diễn ra cùng lúc mà mỗi nhà tổ chức trong một ngày, nối tiếp nhau tạo nên một mùa lễ hội kéo dài, rộn ràng. Để chuẩn bị cho ngày trọng đại, ngoài cốm mới, mỗi gia đình đều chuẩn bị chu đáo các lễ vật dâng cúng gồm những món đặc sản của núi rừng như rượu cần, rượu cất, gà trống hoa, xôi trắng, xôi đỏ, cùng đủ loại cá, cua, chuột, sóc, rau rừng... Tất cả đều là sản vật do chính tay con người làm ra, đánh bắt được, thể hiện tấm lòng thành kính dâng lên bề trên.

Lễ hội của những lời khấn nguyện và cảm tạ

Mở màn cho lễ Giát Hả Mả Mía là nghi lễ "Thỉnh mời tổ tiên". Chủ lễ, thường là người đàn ông có uy tín trong gia đình, kính cẩn thắp hương, dâng lễ và cất lên lời khấn, mời gọi ông bà, tổ tiên về cùng chung vui.

Lời khấn không phải là những câu từ khô khan mà là một bài ca kể chuyện, một sử thi về quá trình hình thành của lễ hội. Từ việc tổ tiên dặn dò con cháu phải làm lễ sau khi thu hoạch lúa cốm: "Bố đẳm, mẹ đẳm ơi! Từ năm xưa năm trước, bố mẹ sinh con ra... Ngày bố mẹ già yếu, có dặn lại chúng con, thu hoạch xong lúa cốm, cúng cơm mới phải làm".

Rồi đến hành trình khai hoang, gieo trồng gian nan: "Chặt cây to làm rẫy, phát cây nhỏ làm nương... Lấy thóc giống lên gieo, gieo 4 ngày mới hết, trồng 5 ngày mới xong... Ánh sáng tắt mới tan, mặt trời tàn mới nghỉ". Từng câu, từng chữ thấm đẫm mồ hôi, công sức của người Khơ Mú nơi đây.

Bài khấn cũng là lời cảm tạ sâu sắc dành cho tổ tiên đã phù hộ cho mùa màng bội thu. "Bố mẹ đẳm đi trông, bố mẹ đẳm đi giữ, không cho chuột bới ra, không cho sóc gắp mất... Đến tháng bông lúa trổ, to như bắp măng lau, lợn rừng không đến ăn, hươu nai không đến phá...". Ông chủ lễ hân hoan báo cáo với tổ tiên về một vụ mùa thắng lợi: "Gặt bằng khửu được gánh, gặt bằng sải được gùi... Đổ bồ dưới cũng thừa, đổ bồ trên đầy ắp".

Sau cùng, là lời mời tổ tiên hưởng lộc. Ông chủ lễ vừa vít cần rượu vừa khấn: "Mời ông đẳm bà đẳm, ngoảnh mặt, liếc mắt sang, về uống rượu, ăn cơm... Ăn gà to, gà lớn, ăn rượu cất, rượu cần... Ăn cơm nương trắng ngần". Lời khấn như một lời tâm tình, thân thương, gần gũi, thể hiện sự gắn kết giữa con cháu với tổ tiên.

Hòa mình vào nghi thức và trò chơi truyền thống

Sau phần lễ cúng là các nghi thức độc đáo khác. Nghi thức cầu may, bà chủ nhà bưng chõ xôi đỏ có hai đồng tiền ra giữa nhà, đổ xuống đất kèm lời nói "Ăn nên làm ra nhớ". Mọi người chen nhau vào tìm đồng tiền với hy vọng năm tới làm ăn thuận lợi.

Nghi thức phát lộc, ông chủ nhà vốc cốm, vãi ra xung quanh, trong đó có 5 đồng tiền, kèm lời chúc may mắn. Người Khơ Mú tin rằng ai nhặt được đồng tiền ấy sẽ có một năm đầy lộc lá.

Lễ hội trở nên sôi động hơn với những tiết mục văn nghệ đặc sắc. Vũ điệu Hưn mạy, với chiếc đàn nứa vừa làm đạo cụ vừa làm nhạc cụ, đã lôi cuốn mọi người cùng hòa mình vào những bước nhảy uyển chuyển.

Và không thể thiếu, trò chơi thi uống rượu cần. Các đội chơi, mỗi đội 4 người, thi nhau uống rượu. Trọng tài được gọi là chủ coóng, sẽ hát những câu ca mời rượu đầy dí dỏm, khích lệ tinh thần thi đấu: "Mút mạnh cho xuống cổ, nuốt nhanh trôi xuống bụng, ai không cố sẽ thua, thua 1 phải uống 3, thua 3 phải uống 9...". Tiếng cười nói, tiếng hò reo vang vọng khắp bản làng.

Lễ hội kết thúc bằng điệu xòe trống chiêng bất tận, khi mọi người nắm tay nhau, say sưa trong từng vòng xòe. Dù đã no say, đã mỏi gối, nhưng ai cũng muốn kéo dài khoảnh khắc đoàn viên, ấm áp.

Lễ hội Mừng cơm mới của người Khơ Mú không chỉ là một nghi thức tín ngưỡng, mà còn là một kho tàng văn hóa dân gian phong phú. Nó thể hiện sự gắn kết chặt chẽ giữa con người với thiên nhiên, với tín ngưỡng tâm linh và trên hết, đó là sự đoàn kết bền chặt của cả cộng đồng. Lễ hội Giát Hả Mả Mía sẽ mãi là ngọn lửa thiêng, sưởi ấm tâm hồn và giữ gìn bản sắc cho người Khơ Mú ở Mường Kim.