Nhớ hồi tôi còn nhỏ, năm nào cứ tới ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch là mẹ tôi đều lụi hụi sắp đồ, vừa để làm Tết “giết sâu bọ” tại nhà, vừa để mang đồ ra chợ bán, kiếm chút tiền lo cuộc sống gia đình.

Từ trước ngày Đoan ngọ, mẹ đã ngâm nếp gói bánh tét và bánh ú nước tro, còn ngoại tôi thì ra sau vườn bứt mấy loại lá thuốc như ngải cứu, ngò gai, hương nhu, lá sả… đem về phơi khô để dành sử dụng khi cần.

Ngày Tết Đoạn ngọ, lúc mặt trời đúng ngọ, ngoại tôi lại bảo con cháu ra nhìn mặt trời cho sáng mắt. Ngoại tôi còn tìm đến các ông thầy pháp trong làng thỉnh những lá bùa buộc dây ngũ sắc về đeo vào cổ lũ trẻ chúng tôi, bảo đó là "bùa hộ mạng". Lúc đó, tôi còn thơ dại, chưa hiểu biết gì. Sau này lớn lên tôi mới nghiệm ra rằng ông bà mình thật tinh tế trong vệ sinh phòng bệnh và bảo vệ môi trường. Tôi cũng tra cứu, hiểu vì sao ngoại lại bảo chúng tôi phải vào đúng ngọ.

Theo nông lịch Việt, Đoan là mở đầu; Ngọ là giữa trưa, nắng nhiều. Tháng Ngọ là tháng giữa của một năm, khí dương thịnh như mặt trời giữa trưa nên còn gọi là Tết Đoan Dương. Nếu như Tết Nguyên Đán là Tết khởi đầu cho một năm thì Tết Đoan ngọ là Tết khởi đầu cho một mùa vụ. Vào những ngày này tiết trời oi ả nóng nực, nhiều bệnh tật phát sinh, nhất là bệnh thời khí nên bà con có tục tắm nước lá mùi để xua đuổi bệnh tật, treo ngải cứu trước nhà để trừ tà khí. Ngoài ra xưa kia ở một số nơi còn có tục bôi hồng hoàng vào trán, ngực và rốn trẻ em lúc còn đang ngủ để phòng trừ bệnh tật do côn trùng gây ra.

Cũng có nhiều sự tích khác nhau về Tết Đoan ngọ, tùy theo phong tục của người dân ở mỗi quốc gia. Nhưng đặc trưng của Tết Đoan ngọ ở Việt Nam là hướng về cội nguồn, về cộng đồng. Ngày Tết ông cha ta thường làm mâm cơm canh, bánh trái, chè xôi, trà rượu, hoa quả để dâng cúng ông bà tổ tiên, thổ thần, đất đai viên trạch với ngụ ý cầu mong cho mưa thuận gió hòa, cây lành trái ngọt, nhà nhà yên vui. Thế nên trong ca dao có câu:

"Tháng tư đong đậu nấu chè/ Ăn Tết Đoan Ngọ trở về tháng năm".

Thời xa xưa, một vài địa phương ở nước ta, người dân còn nhuộm móng tay, móng chân vào ngày mùng 5 tháng 5 để ngừa sâu bọ. Ngoài ra, nhiều gia đình còn hái lá mùng năm (bất cứ lá gì) nhưng thường là ngải cứu, ích mẫu, lá vối … đem về nấu nước tắm, đồng thời uống các loại rượu nếp và ăn các loại trái cây như mận, đào… để "giết sâu bọ". Cũng vào ngày này, các lương y thường lên núi hái lá thuốc đem về bào chế, nấu dầu phong hoặc phơi khô để dành.

Tại các tỉnh Nam Trung Bộ và các tỉnh phía Nam, không ít người chọn đúng giờ ngọ ra tắm biển, đông như một ngày hội. Một số vùng gói bánh ú nước tro cho con cháu ăn và nấu rượu nếp than để uống với hy vọng cầu mong cả năm sẽ mạnh khỏe.

XEM THÊM >> Nguồn gốc Tết Đoan ngọ trong phong tục của người Việt

Hiện nay, ở nhiều nơi trên các vùng quê Việt, người dân vẫn tổ chức đón Tết Đoan Ngọ, vẫn gói bánh ú nước tro nhưng hình thức khác xưa. Một số lễ tiết có ý nghĩa nhân bản được duy trì và nâng lên thành một giá trị mới như tổ chức tham quan, du lịch về nguồn, hái thuốc, phát thuốc, tết Thầy thuốc, cúng tổ, mừng mùa màng bội thu ...

Tại cồn Mỹ Phước, huyện Kế Sách (Sóc Trăng), hay ở cù lao Tân Lộc, quận Thốt Nốt (TP.Cần Thơ), huyện Chợ Lách (Bến Tre)... đã chọn mùng 5 tháng 5 để tổ chức Ngày hội sông nước miệt vườn; Lễ hội vườn cây Tân Lộc; Ngày hội Cây – Trái ngon, an toàn … thu hút hàng vạn khách thăm quan.

Trong cuộc sống sôi động và bộn bề hiện nay, Tết Đoan Ngọ vẫn tồn tại và mang nét đặc sắc riêng của người Việt Nam. Có thể nói đây là một hằng số trong nét đẹp phong tục của người dân Việt, nâng cao ý thức về cội nguồn và mãi mãi tự hào với nền văn hoá dân tộc.