Con gà trong ý niệm dân gian

Xưa nay, gà là con vật nuôi quen thuộc trong đời sống của người nông dân; là dấu tích của văn minh và văn hóa nông nghiệp ở Việt Nam. Tại nhiều làng quê, người nông dân bao đời nay vẫn bảo tồn được những giống gà nội (gà ta) thuần chủng, mình nhỏ nhưng chắc thịt, ăn thơm ngon, da giòn; đặc biệt là các giống gà quí “tiến vua”, như gà Mía, gà Hồ, gà Đông Tảo,…

Trên trống đồng Đông Sơn cổ xưa đã khắc hình tượng gà và chim hạc; Truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh nhắc tới gà là một trong những con vật quý để tiến biếu: “voi chín ngà, gà chín cựa, ngựa chín hồng mao”; Và cả gần gũi trong đời sống dân gian như câu đồng dao “con gà cục tác lá chanh, con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi…”.

Linh vật hình tượng gà trống bằng đồng. (Ảnh: Xuân Thắng)

Đặc biệt là bức tranh gà đẹp nổi tiếng của làng tranh Đông Hồ (Thuận Thành, Bắc Ninh), mang triết lý nhân sinh sâu sắc. Hình ảnh gà mái mẹ bới đất tìm mồi nuôi con, ấp đôi cánh chở che đàn con trong cơn gió lạnh, chống lại sự rình rập của các loài chim, cáo,… là sự tượng trưng cho tình mẫu tử; gà trống có bước đi oai phong của một “dũng tướng”, có chiếc mào đỏ chót, bộ lông mượt óng thể hiện sự sung túc, chí khí; đặc biệt là tiếng gáy của nó vang xa khắp xóm làng, được người xưa quan niệm âm thanh ấy giúp xua đuổi điều xấu, báo hiệu bình minh cho ngày mới. Một số sách xưa còn ví gà trống có cả ngũ đức: “văn, võ, dũng, nhân, tín”. Bởi thế, tranh gà được dùng để bài trí nhà cửa trong dịp Tết, đặt ở những nơi trang trọng nhất. Trong thơ Tú Xương về tranh Đông Hồ ngày Tết khi xưa có câu:

"Đì đoẹt ngoài sân tràng pháo chuột

Loẹt lòe trên vách bức tranh gà".

Con gà đã mang ý nghĩa biểu trưng của nông thôn Việt Nam, thể hiện sự an bình, hòa đồng thiên nhiên. Trong các dịp lễ hội, hay trong đám giỗ, lễ cúng thần của làng quê, gà là vật hiến tế, lễ vật không thể thiếu với quan niệm để cầu may, cầu mong sự an lành, sinh sôi, nảy nở trong đời sống vật chất và tinh thần của người dân.

Quan niệm về gà “chiêu tài, đón lộc” năm Đinh Dậu

Theo Nhà nghiên cứu văn hóa phương đông Phạm Xuân Phương (Tam Nguyên), gà là con vật nuôi, dân gian còn gọi là Kê, Dậu, … tùy theo mục đích dùng. Trong thập nhị địa chi thì gà (Dậu) ngũ hành thuộc Kim, tại phương vị chính Tây.

Các nghiên cứu cho thấy, nguồn gốc thuyết âm dương ngũ hành và 12 con giáp bắt nguồn từ quan niệm của người xưa về quan sát sự vận hành của vũ trụ và đời sống con người. Thái Tuế trong vũ trụ là vị trí của sao Mộc (Mộc tinh) mà phương Đông gọi là Tuế tinh - Là ngôi sao chỉ năm, quản họa phúc nhân gian trong một năm và cứ 12 năm lại lặp lại một lần.  Mộc Tinh đến cung Tý năm đó gọi là năm Tý, đến cung Sửu năm đó gọi là năm Sửu … vào cung Dậu gọi là năm Dậu và là “Hành khiển thập nhị chi Thần” năm - Theo quan điểm dân gian.

“Do vậy với năm Đinh Dậu, theo phong thủy, Thái Tuế đến phương Tây của ngôi nhà, khu đất,… nên được coi là phương Thái Tuế, bản mệnh của năm; đối diện hướng Tây là Đông (sơn Mão) – phương Tuế Phá ”, ông Phương nói.

Tại phương vị Thái Tuế, Tuế Sát khí trường không ổn định, bất lợi cho việc động thổ, tu tạo sửa chữa. Để giúp cân bằng khí trường, tại phương vị này nên “nghi tĩnh, bất nghi động” và phải thường xuyên sạch sẽ, gọn gàng; có thể bài trí tranh, hay hình tượng gà trống bằng chất liệu kim loại (đồng) hoặc gốm sứ để nghênh đón “quý thần”.

Do gà trong đời sống thường ăn các loại rắn, rết, sâu bọ. Nên dân gian còn quan niệm dùng hình tượng gà, tranh gà trống để hóa giải tà khí, kị sát cho ngôi nhà (ngăn chặn những năng lượng xấu từ ống rãnh nước bẩn chảy quanh co, ống thải khí nhà bếp, cây leo um tùm, các loại dây bám lằng nhằng, ăng ten,…); hoặc trị “đào hoa sát”. Đặt hình tượng gà trống trong phòng khách, trên kệ, tủ, với ngụ ý ngăn thị phi và đặc biệt là  thói “trăng hoa” từ bên ngoài đưa đến ... Hoặc đặt hình tượng gà trống tại vị trí phía Tây trong phòng làm việc… với quan niệm cầu may mắn, bình an cho gia chủ trong cuộc sống tình cảm và công việc.

Trong kinh doanh, một hình tượng gà, hay tranh gà trống có tư thế oai phong, vương giả, bước đi dũng khí, ... đem lại sinh khí trong phòng khách, phòng làm việc và cũng mang ý nghĩa thể hiện khí chất của nhà quản lý và cũng là “nghênh đón quý thần, chiêu mời quý nhân trợ giúp”.

Ngày xuân, cảnh vật như được hồi sinh sau mùa đông rét giá, cây cối đâm chồi nảy lộc, dân gian quan niệm việc tốt hay xấu xảy ra ở ngày Tết sẽ có ảnh hưởng cả năm. Bởi thế ai cũng mong muốn nhận được một lời chúc tốt lành, không khí tươi vui trong ngày Tết. Do vậy, hình tượng gà, tranh gà cũng không nằm ngoài quan niệm ấy, là một loại tranh chúc tụng của người dân trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam.