Làng đóng tàu 700 năm tuổi ở Nghệ An vắng khách, vắng việc chưa từng có, vì sao vậy?

Thời hoàng kim

Là một trong 7 làng nghề sản xuất kinh doanh giỏi của cả nước, làng nghề đóng tàu Trung Kiên còn được biết đến là làng nghề đóng thuyền lâu đời nhất cả nước.

Thậm chí, làng nghề vinh dự là nơi đóng thuyền cho triều đình từ hơn 700 năm trước. Theo những người lớn tuổi tại làng Trung Kiên thì tên làng Trung Kiên mới có cách đây từ năm 1954.

Trước kia, làng Trung Kiên được gọi là Hoàng Lao, mãi đến cuối Triều Nguyễn làng được gọi là xã Trung Kiên thuộc tổng La Vân, huyện Hưng Nguyên. 

Năm 1946 thuộc xã Đông Hải, huyện Nghi Lộc. Tổ sư của làng nghề là ông Nguyễn Quốc Công, người gốc xã Nghi Vạn (huyện Nghi Lộc), ông là người được triều đình phong kiến thời Lê Trung Hưng phong là Tiền triều Minh nghị tướng quân.

Ông Nguyễn Gia In – Chủ nhiệm HTX đóng tàu thuyền Trung Kiên kể lại: "Ngày xưa khi vua Lê trong một lần tuần hành về Nghệ An, gặp phải buổi nước kênh xuống thấp khiến thuyền rồng không thể xoay trở. 

Cụ tổ của làng nghề là ông Nguyễn Quốc Công lúc đó là một người lính đi theo hộ giá, rất thạo nghề đóng thuyền nên đã có sáng kiến đóng thêm một chiếc thuyền nhỏ hơn để nhà Vua cùng đoàn tùy tùng dễ bề đi lại.

Chỉ trong một thời gian ngắn, nhà vua đã có thuyền để lướt trên dòng kênh nhỏ trở về kinh thành an toàn. 

Nhớ công cứu giá và yêu mến tài nghệ của Nguyễn Quốc Công, Vua Lê đã ban sắc phong ông là Tiền Triều Minh Nghị tướng quân, giao ông cai quản việc đóng tàu chiến tại làng Hoàng Lao, thuộc hữu ngạn sông Lò (một nhánh của sông Lam đổ ra biển).

Thời bấy giờ, đóng quân tả ngạn sông Lò là đội thủy quân của Triều đình nhà Lê do Đô đốc hải quân Nguyễn Sư Hồi, con trai của Tam quốc công thần Nguyễn Xí chỉ huy. Sự xuất hiện của Tiền triều Minh nghị tướng quân với nhiều ý tưởng sáng tạo đã giúp đội thủy quân nhà Lê sở hữu nhiều chiến thuyền lớn trở nên hùng mạnh hơn.

Khi Tiền triều Minh nghị tướng quân Nguyễn Quốc Công qua đời, người dân làng Hoàng Lao đã dựng đền thờ ông ngay đầu làng, tôn ông là Thành hoàng làng. 

Làng nghề Hoàng Lao cũng được đổi tên thành làng nghề Trung Kiên như một sự nhắc nhở thế hệ mai sau về giá trị của lòng trung thành, một lòng tận trung với nước, tận hiếu với dân của Tiền triều Minh nghị tướng quân.

Đóng tàu không số

Trong chiến tranh chống Mỹ cứu nước, làng nghề đóng tàu thuyền Trung Kiên được vinh dự đóng những con tàu không số huyện thoại. Theo đó, từ những năm 1958-1964, làng nghề Trung Kiên là một trong những nơi được giao nhiệm vụ đóng những con tàu vận chuyển quân lương phục vụ tiền tuyến.

Theo ông Nguyễn Gia In, thời điểm đó những thợ thuyền của làng nhận được nhiệm vụ đóng tàu và cũng chỉ biết hăng say làm việc, tạo ra những con tàu nó rất khác so với tàu mà người dân ở đây thường đóng. 

Khi đóng những con tàu này, ngoài sự bí mật, còn có sự chỉ đạo giám sát của cán bộ. Trong thâm tâm của người thợ lúc đó không nghĩ rằng, đây chính là những con tàu không số huyền thoại trên biển.

Cũng theo ông In, số lượng tàu không số được đóng tại làng Trung Kiên là 6 chiếc. 

"Và để đóng những chiếc thuyền này, những người thợ đều được tuyển chọn phải có tay nghề cao, đặc biệt phải giữ bí mật. Những con tàu không số mỗi khi hạ thủy đều có 2 lớp vỏ với 4 khoang, phía trên là để dụng cụ đánh bắt cá và khoảng trống ngầm phía dưới nhằm chở lương thực và vũ khí", ông In cho biết thêm.

Theo nhiều tài liệu tổng hợp trong Ban liên lạc Cựu chiến binh Đoàn tàu không số Nghệ Tĩnh năm xưa, những con tàu do Hợp tác xã Trung Kiên đóng đều được ngụy trang kỹ càng dưới hình thức tàu đánh cá của ngư dân và giao cho đoàn đánh cá sông Gianh do Tiểu đoàn 603 ngụy trang chở lương thực vũ khí phục vụ tuyền tuyến.

Hiu hắt làng đóng tàu thời nay

Quá khứ là vậy, hiện nay làng nghề đóng tàu thuyền Trung Kiên đang sống "lay lắt", chật vật tìm hướng đi cho mình. Sau nhiều năm hoạt động theo hộ gia đình, năm 2003, Hợp tác xã Làng nghề đóng tàu thuyền Trung Kiên ra đời gồm 39 thành viên với hơn 300 lao động.

Đến ngày 25/11/2014, làng nghề Trung Kiên được Ban chấp hành Trung ương Hiệp hội Làng nghề Việt Nam vinh danh là ''Làng nghề tiêu biểu Việt Nam'' và được tặng danh hiệu ''Đơn vị kinh tế làng nghề tiêu biểu Việt Nam."

Đây cũng là những năm phát triển thịnh vượng của làng nghề, bởi trong giai đoạn từ năm 2014-2017 mỗi năm làng nghề đóng từ 90-100 chiếc tàu có công suất từ 24-1200 CV để ngư dân bán biển, bảo vệ vùng biển thiêng liêng của tổ quốc.

Tuy nhiên, từ năm 2018 đến nay làng nghề đóng tàu Trung Kiên đang phải đối mặt với nhiều khó khăn để giữ nghề truyền thống 700 năm nay của ông cha.

Nếu như khoảng 5 năm trở về trước, về làng đóng tàu Trung Kiên không khí lao động sôi nổi, tiếng đục, tiếng búa, tiếng cưa vang cả một vùng cửa biển. Nhất là những ngày đầu xuân, sau khi lễ khai mộc hoàn thành, cảnh tượng tấp nập xẻ đục của hàng trăm thợ thuyền vang dậy cả một vùng.

Nay, khi đi một vòng làng nghề, người ta dễ bắt gặp những chiếc tàu bị phai màu sơn, hoen gỉ và cũ kỹ nằm nép mình một góc từ lâu; nhiều cơ sở đóng tàu đã đóng cửa, mặt bằng bỏ trống, máy móc, dụng cụ đóng tàu… lâu ngày không sử dụng đã hư hỏng phần nhiều.

Đơn cử như cơ sở đóng tàu của ông Nguyễn Trọng Nhỏ (72 tuổi) xóm Đình, xã Nghi Thiết, huyện Nghi Lộc là một trong số ít các cơ sở hiện vẫn đang có đơn đặt hàng để đóng tàu mới vào thời điểm hiện nay với 4 công nhân đang làm việc.

Tuy nhiên, đây cũng chỉ là con tàu thứ 5 trong suốt 3 năm qua của gia đình ông Nhỏ chỉ đóng loại tàu công suất nhỏ (24 CV).

Hay như cơ sở đóng tàu của ông Nguyễn Văn Lệ, xóm Đình, xã Nghi Thiết – một trong những xưởng đóng tàu lớn của làng nghề Trung Kiên, đỉnh điểm có năm đóng từ 25-27 chiếc tàu. Nhưng 3 năm trở lại đây, cả xưởng chỉ đóng được 9 chiếc tàu. 

Theo ông Lệ cho biết, trước đây thời điểm sôi động, cơ sở "xuất xưởng" gần 30 chiếc tàu với công suất từ 400CV trở lên.

"Đơn đặt hàng đóng tàu mới không có, công nhân không có việc làm, một số ít bám trụ lại chỉ để chờ cải hoán, sửa chữa, sơn sửa định kỳ các tàu cá; một số khác cũng bỏ làng nghề ra đi để tìm kiếm việc làm khác", ông Lệ cho biết thêm.

Một nguyên nhân khiến làng nghề đóng tàu vất vả tìm "tàu" để đóng, khi giá vật liệu và giá nhân công ngày càng lên cao. Do vậy, nhiều cơ sở đóng tàu đã phải đóng cửa do không có việc làm, mặt bằng bỏ trống, thợ bỏ nghề đi tìm công việc khác.

Ông Nguyễn Gia In - Chủ nhiệm Hợp tác xã Làng nghề đóng tàu Trung Kiên trầm tư: "Toàn xã Nghi Thiết có 33 xưởng đóng tàu thì chỉ có 3-4 xưởng còn duy trì được việc làm cho người lao động.

Làng nghề đóng tàu Trung kiên đang gặp nhiều khó khăn là do sau khi Nghị định 67 về chính sách phát triển thủy sản ban hành với nhiều ưu đãi cho tàu xa bờ và ưu tiên tàu bằng vỏ thép, nên ngư dân Nghệ An và các ngư dân vùng biển khác không còn tha thiết đầu tư đóng mới tàu thuyền vỏ gỗ, các xưởng đóng tàu, thuyền không còn hoạt động hiệu quả như trước.

"Làng nghề đóng tàu Trung Kiên đã có 700 năm tuổi, nhiều năm trước luôn được các ngư dân từ mọi miền cả nước tìm về đặt hàng đóng tàu vì tay nghề thợ tại đây cao, có nhiều kinh nghiệm đóng tàu công suất lớn. Hiện dù làng nghề đang gặp nhiều khó khăn vì nhiều nguyên nhân, song lớp hậu sinh chúng tôi phải có trách nhiệm duy trì và phát triển nghề truyền thống và truyền lại cho các thế hệ mai sau," ông Nguyễn Gia In cho biết thêm.