Vì sao đồng bào dân tộc ở huyện Bắc Hà của tỉnh Lào Cai lại giỏi cưỡi ngựa?

"Nhà vô địch chân đất" ở Bắc Hà

Sau những ngày dầm mưa dãi nắng trên nương, những người nông dân huyện vùng cao Bắc Hà, tỉnh Lào Cai lại được sống trong không khí lễ hội đua ngựa độc đáo nhất Tây Bắc. Ở đây, họ gác lại những nhọc nhằn, hướng tới một mùa mới đầy đủ và no ấm hơn.

Ở Bắc Hà trước đây, đường giao thông chưa được nâng cấp mở rộng, nhựa hóa nên việc đi lại rất khó khăn, ngựa là phương tiện duy nhất đi lại, thồ hàng của bà con; ngựa theo người dân lên nương rẫy, ngựa cùng bà con xuống chợ. Chính vì vậy, con ngựa không chỉ là vật nuôi, mà còn là người bạn thân thiết của những người nông dân trên những nẻo đường.

Trước đây, mỗi khi đi chợ, trai bản thường rủ nhau đua ngựa, ai thua sẽ phải trả tiền rượu, được thưởng rượu. Cứ thế cưỡi ngựa như một thói quen hằng ngày và sau này trở thành lễ hội đua ngựa của người nông dân vùng cao Bắc Hà.

Theo những cụ cao niên ở Bắc Hà, lễ hội đua ngựa huyện Bắc Hà có từ rất lâu nhưng không ai còn biết chính xác năm nào. Vào những năm 60 - 70, huyện đội Bắc Hà huấn luyện dân binh, hằng năm tổ chức thi cưỡi ngựa bắn súng K30 dài như súng kíp và được duy trì đến cuối những năm 80 của thế kỷ 20.

Những người từng thi cưỡi ngựa bắn súng đầu tiên diễn ra vào năm 1972, hiện chỉ còn 3 người nhưng nay tất cả đều trên dưới 80 tuổi.

Kế cận thế hệ đi trước, anh Vàng Văn Huỳnh (dân tộc Tày), xã Na Hối, huyện Bắc Hà, là người được nhiều giải vô địch nhất đất Bắc Hà kể: Khi còn thanh niên, tôi rất nể phục những nài ngựa, cho nên tôi mua một con ngựa để đua nhưng năm đầu thi không được giải.

Không nản chí, tôi tìm thầy là những cụ cao niên để được truyền thụ lại những kinh nghiệm và tiếp tục huấn luyện ngựa.

“Với ngựa đua chỉ dùng ngựa đực, vì ngựa cái bụng to không chạy được, hơn nữa ngựa đực nhìn nó thấy sẽ lồng lên, rất nguy hiểm. Ngựa phải đến tuổi trưởng thành mới có sức khỏe để đua tốt. Nài ngựa cũng phải có sức khoẻ dẻo dai và không được quá nặng cân”. Anh Huỳnh nói.

Với những nỗ lực cố gắng của cả người và ngựa từ năm 2011 - 2013, anh Vàng A Huỳnh tham gia giải đua ngựa truyền thống Bắc Hà. Anh Huỳnh hiện đang là người giữ kỷ lục vô địch toàn huyện nhiều nhất, với 3 năm liên tiếp cho đến nay chưa ai làm được.

Chia sẻ về bí kíp thành công này, theo anh Huỳnh khi lên lưng ngựa, người và ngựa phải hoà thành một, phải nghe, phải hiểu được từng bước chân chạy của ngựa, có như vậy mới giành được chiến thắng.

Mỗi mùa giải anh lại mang về những bao ngô, bao cám ngon nhất cho ngựa ăn. Cho đến nay, chú ngựa này đã gắn bó với anh qua 12 mùa thi. Ngày thường lại cùng nhau lên nương, cuối tuần lại cùng nhau xuống chợ phiên.

Bí kíp thuần dưỡng ngựa đua của các dân tộc thiểu số ở Bắc Hà

Với đặc thù là địa hình vùng cao nguyên nhiều đồi núi, người nông dân ở nơi đây chủ yếu sản xuất, canh tác phụ thuộc nhiều vào sức ngựa... Do đó, từ lâu con ngựa trở thành vật nuôi gắn bó với đời sống văn hóa của các dân tộc vùng cao huyện Bắc Hà.

Đặc biệt, vào dịp đầu xuân năm mới, các gia đình đều dán miếng giấy đỏ ở cửa chuồng ngựa, tượng trưng cho sự bảo vệ của tổ tiên đối với vật nuôi của gia đình mình. Vì vậy, những con ngựa trong mỗi gia đình người dân vùng cao Bắc Hà đều được chăm sóc chu đáo, nhất là những con ngựa đua.

Ông Chảo Văn Dèn, thị trấn Bắc Hà có hơn 40 năm kinh nghiệm thuần dưỡng hàng trăm con ngựa đua, chia sẻ: Để chọn ngựa đua không hề đơn giản, phải mất tới 6 năm để chăm sóc, nuôi, thuần dưỡng một con ngựa từ nhỏ cho đến lúc trưởng thành, mới có thể tham gia đua.

Nhưng không phải mua con nào cũng có thể đua được, mà phải biết cách chọn được con ngựa đực tốt. Chọn ngựa đua khó chứ, ngựa đua từ bé cũng đã có những dấu hiệu một con ngựa tốt.

Ngựa để đua phải chọn con ngực rộng, hai chân sau phải thẳng, bụng phải bé. Ngựa trước khi tham gia đua khoảng hơn 1 tháng, không cho ăn ngô vì sẽ bị đau răng, sưng lợi, ăn cỏ nhiều sẽ bị to bụng.

Thay vào đó, cho ngựa đua ăn thóc và ăn cháo bí đỏ. Nhiều người có điều kiện hơn thì cứ một tuần cho ngựa ăn hai bữa trứng sống, hoặc cho ngựa ăn thêm đậu tương ninh nhừ trộn với cỏ băm nhỏ.

Cho ăn những loại thức ăn này bụng ngựa bé đi chạy mới khoẻ. Người huấn luyện ngựa cũng phải hiểu cái nết của con ngựa mới thuần được chúng, để khi đua kết hợp ăn ý, chọn đúng thời điểm vượt để về đích.

Đặc biệt, một con ngựa đua tốt lúc chạy phải êm; đội mũ, đội nón không rơi còn những con chạy lung tung thì không có giá trị. Muốn huấn luyện ngựa đi êm, phải cho ngựa tập ở ruộng lầy. Vì đi trên những ruộng lầy rất dễ bị thụt, không chạy nhảy được mà buộc phải cẩn thận đi từng bước.

Bắc Hà là vùng cao, dù ngựa là loài dễ thích nghi, nhưng cũng có một số loại bệnh nhất định mà người nuôi phải nằm lòng cách chữa. Đến nay, những người nuôi và thuần dưỡng ngựa giỏi ở Bắc Hà ngày càng ít đi mà chưa có nhiều người kế cận học hỏi, truyền lại.

"Nếu ngựa bị chảy nước mũi thò lò, thì phải dùng thanh sắt nung đỏ chấm vào diêm sinh rồi châm vào hạch ở cổ ngựa mới khỏi bệnh. Hoặc ngựa bỏ ăn do lưỡi bị cứng và lợi bị sưng không vẫy được thì phải kéo lưỡi ngựa ra và dùng gai bưởi châm huyệt, dùng dao sạch rạch lợi rồi chấm nước chanh pha với tro và gừng vào.

Sau 1 - 2 ngày, nó mới ăn cỏ lại được. Việc đơn giản nhất là cho ngựa uống nước thì không động vào vì ngựa giật mình sẽ sặc nước, dễ nhiễm lạnh, sờ tai ngựa là biết", ông Dèn nói.

Trong đua ngựa cũng có những bí kíp riêng, nhưng nay những việc này được cho là phạm quy. Ngay trước khi vào cuộc đua, nhiều người thường cho ngựa uống rượu củ gấu ngâm. Chỉ cần một chén nhỏ, con ngựa cũng trở nên hung hãn, lồng lên, chạy rất nhanh, mà khi xuất phát phải hai người giữ cương mới được.

Gìn giữ di sản văn hoá phi vật thể quốc gia trên cao nguyên Bắc Hà

Theo những người già ở vùng cao Bắc Hà kể lại, lễ hội đua ngựa truyền thống Bắc Hà được tổ chức với nhiều hình thức và quy mô khác nhau, thường diễn ra vào dịp đầu năm mới. Để báo hiệu cho một mùa canh tác mới, lao động mới sau thời gian nghỉ ngơi của cả con người và vật nuôi của mỗi gia đình.

Thường sẽ chọn ngày ngựa (ngày ngọ) của tuần đầu tiên hoặc tuần thứ hai sau tết Nguyên Đán để tổ chức lễ hội. Trước lễ hội đua ngựa là nghi lễ cầu may. Cầu cho một mùa màng bội thu, cho cây ngô ra bắp, cho cây lúa trổ bông; cho những người đua ngựa giữ chắc yên cương và luôn bình an.

Một trong những điểm khác biệt của giải đua này là tất cả các nài ngựa tham gia đều là người nông dân giản dị, chất phát đến từ các bản làng. Lễ hội của những chú ngựa không yên cương, không bàn đạp giữ chân, không có kỵ sĩ hay ngựa đua chuyên nghiệp, người đua mộc mạc. 

Họ tham gia đua ngựa như hình thức thể hiện sức khỏe, kỹ thuật chăm sóc ngựa, và tình yêu đối với vật nuôi của mình. Lễ hội còn là nơi để các chàng trai, cô gái đua tài, các chú ngựa thồ thử thách lòng gan dạ, nhanh nhẹn...

Với những yếu tố trên, tháng 5/2021, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận "Lễ hội đua ngựa truyền thống Bắc Hà" là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, nét văn hóa đặc sắc của đồng bào các dân tộc Tây Bắc. Lễ hội này được tổ chức tại huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai vào tháng 6 hằng năm, với sự tham gia của một số tỉnh như Yên Bái, Hà Giang, Sơn La, Lai Châu, Điện Biên...

Ông Bùi Văn Vinh, Trưởng phòng Văn hoá và Thông tin huyện Bắc Hà (tỉnh Lào Cai), cho biết: Cuộc sống hiện đại ngày càng đủ đầy, no ấm hơn, những con đường giao thông liên xã, liên thôn nay đã được nhựa hóa, bê tông hóa, xe máy cũng nhiều lên đồng nghĩa với những chú ngựa thồ cũng ít dần đi.

Mặt khác, nhiều nài ngựa của huyện đã tham gia phục vụ những giải đua thường nhật phục vụ du lịch ở một số địa phương khác. Lễ hội đua ngựa Bắc Hà mất dần bản sắc và tính độc quyền, việc quản lý di sản cũng gặp không ít khó khăn.

Trước tình trạng trên, ngành văn hoá huyện Bắc Hà đã phối hợp với các phòng, ban chuyên môn của huyện để tham mưu cho cấp uỷ, chính quyền địa phương. Từ đó, có những chính sách hỗ trợ, ưu đãi cho bà con bảo tồn và phát triển đàn ngựa của địa phương, đặc biệt là đàn ngựa phục vụ cho việc giữ gìn di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.